Kirish I. Bob pedagogik – elektron vositalari asosida o’quvchilarning algebraik tayyorgarliklarini takomillashtirish

PEDAGOGIK – ELEKTRON VOSITALARI ASOSIDA O’QUVCHILARNING ALGEBRAIK TAYYORGARLIKLARINI TAKOMILLASHTIRISH

Pedagogika fani amaliyotida turli yondashuvlar qo'llaniladi. An'anaviy yondashuv, tizimli yondashuv, texnologik yondashuv shular jumlasidandir. An'anaviy yondashuvning asosiy xususiyati - o'qituvchi axborotni eapirib beradi, talaba esa bu bilimni xotirasida saqlaydi. "bilim" tushunchasiga xotirada saqlanadigan axborotdir. deb qaraladi. Talabaning bilimi axborotga doir berilaan savolga yoddan bergan javobiga qarab aniqlanadi. Bilim. asosan, esda qoldirishning natijasidir. Bunday bilim xotirada uzoq saqlanmaydi. Hozirgi paytda an'anaviy ta'lim bo'yicha katta tajriba to'plangan va an'anaviy ta'lim usulini takomillashtirish sohasida izlanishlar davom etmoqda. lekin uning ob'ektiv imkoniyatlari cheklangan. Amalga oshirilayotgan ta'lim sohasidagi islohotlar, tez sur'atda rivojlanayotgan fan-texnika talablari ta'lim usuli bilan jamiyatning raqobatdosh. yuqori malakali kadriar tayyorlashga, barkamol avlodni shakllantirishga bo'lgan ehtiyoji o'rtasida tafovutni vujudga keltirdi. Uni ta'limda boshqa yangi yondashuvlarni qo'llash yo'li bilan hal etish lozim. Ta'limga tushuntiruv-tasviriy yondashuv Ta'limda an'anaviy yondashuvlar qatoriga tushuntiruv-tasviriy, reproduktiv usullar kiradi. Tushuntiruv-tasviriy yondashuv, asosan, o'qituvchining axborot bcrishi. talabalarning bu bilimni qabul qilishlari, to'plashlari va xotirada saqlashlari bilan belgilanadi. Shu bilan birga "bilim" tushunchasining asl mohiyati xotirada saqlanuvchi axborot deb qaraladi. Bunday bilimlar ularni qo'llay olish ko'nikmalari orqali imtihonlarda tekshirib ko'riladi. ya'ni hech qanday qo'llanmasiz xotiradagi bilimlarni to'g'ridan-to'g7 ri savollarga javob tarzida ifoda etiladi. Bu tizimdagi bilimlar, asosan, esda saqlab qolish natijasi. ko'pincha. rasmiy ma'lumotdir. Liar xotira tubidan yuzaga keladi yoki boshqacha so'z bilan aytganda, faqat unga qaratilgan to'g'ridan-to'g'ri savol orqali esga olinadi. Qayta esga oiish darajasidagi bilim uzoq vaqt xotirada saqlanmaydi. Vla'lumot berish tizimida tayyor bilimlarni '"o'qituvchidan - talabalarga", ularning ehtiyoji va faollik darajasiga bog'liq bo'lmagan holda, bevosita berish mumkin bo'lgan imkoniyatidan kelib chiqadi. Shunga ko'ra zaruriy axborotni ma'lum qilish va uni xotirada mustaqkamlash ustida ishlash o'qituvchining asosiy vazifasidir. Bunday o'quv jarayonida o'quv prcdmeti soatlari miqdori, ma'ruza, laboratoriya va amaliy mashg'ulotlar bo'yicha soatlar taqsimoti, dars o'tish joyi qat"i\ belgilab olinadi. Lekin pedagog mas'uliyatiga oid ta'lim natijalari deyarli hisobga olinmaydi. V.Guzevning ta'kidlashicha. an'anaviy uslubda ta'lim maqsadlari dastur talablariga muvofiq holda noaniq, ya'ni ta'lim oluvchilarning "o'zlashtirish" tushunchasi qobig'iga o'ralgan noaniq tasavvur bilan tavsiflanadi.

Ko'proq yutuqlarga crishgan o'qituvchilarning ish tajribalarini umumlashtirish asosida ta'lim jarayonlari tashkil etiladi. Har bir aniq vaziyat uchun mana shu o'qituvchilarning pedagogik faoliyati namuna sifatida ko'rsatiladi. Ammo bir qator olimlar ta'limning alohida uslubiyotlari davri o'tganligi va har qanday ilg'or pedagoglar tajribalarini umumlashtirish tizimli va maqsadga yo'naltirilgan, samarali ta'limni qurish imkonini bermasligini ta'kidlamoqdalar. Hozirgi kunda ko'pgina mutavassislar an'anaviy pedagogikani tanqid qilgan holda o'qitishda haligacha umumiy tushunchalar, qoida va qonuniyatlar o'rganiladigan yondashuv ustivorligini ta'kidlamoqdalar. O'quvchilarning real dunyo ob'cktlari bilan ishlashi hajm va mazmun jihatidan juda kam. Htakchi ta'lim sohalarini o'rganish. odatda, o'quv ma'lumotlarining katta hajmini o'zlashtirish bilan cheklanadi. An'anaviy o'qitish tushunchasi pedagogika adabiyotlarida yangi o'qitish usullariga ko'p yillar davomida zid qo'yilgan. Bunda an'anaviy o'qitishning odatdagi tavsifi quyidagi asosiy alomatlar bilan tavsiflanadi: - yangi materialning deyarli hammasi o'qituvchi tomonidan og'zaki bayon qilinadi; -darslik, asosan, mustaqil ish uchun qo'llaniiadi; - auditoriya mashg'ulotlari paytida darsliklar ayrim hollarda pedagog tushuntirishlaridan o'quvchilar diqqatini buzmaslik maqsadida qo'llanilmaydi: ko'pincha, darslikdan uyda ham foydalanilmaydi. uning o'rnini dars paytida tuzilgan konspekt bosadi; bilimlarni tekshirish, asosan, mashg'ulot vaqt in ing sezilarli qismini egallaydigan shaxsiy og'zaki so'rovlar hamda uzoq muddatlarda o'tkaziladigan nazorat ishlari yordamida amalga oshiriladi.
Oxirgi yillarda ob'ektiv testlar ham keng tarqaldi; - mashg'ulotlar paytida aksariyat hollarda ishning frontal usuli qo'llanadi. mustaqil ishning nisbiy miqdori juda kam. Bunday o'qitish tizimining eng jiddiy kamchiligi - talabalarnins mashg'ulotlardagi passivligi va bundan kelib chiqadigan uning salbiy oqibati. Ayrim o'quvchilaming faollik darajasi juda past.
Tushuntiruvchi-tasviriy informatsion retseptiv usulning mohiyati uning quyidagi alomatlari bilan tavsiflanadi: - bilimlar lalabalarga "tayyor" holda taqdim etiladi: - o'qituvchi turli yo'llar bilan bu bilimlar qabul qilinishini tashkil qiladi: - o'quvchilar bilimlarni qabul qiladilar va ularning ma'nosini anglaydilar. o'z xotiralarida saqlab qoladilar. Bilimlarni qabul qilish paytida informatsiyanine turli manbalari (so'z, ko'rgazmalilik va boshqalar) qo'llanadi, bayon mantiqi ham induktiv, ham deduktiv yo'l bilan rivojlanishi mumkin. Pedagogning boshqaruv faoliyati, ko'pincha, faqat bilimlarni qabul qilib olishni tashkil qilish bilan cheklanadi va olingan bilimlardan foydalanish mohiyati va ko"nikmalari doim ham shakllantirilmaydi. Masalan. agar pedagog tashkil qilgan bilim olish faoliyati faqat tayyor bilimlarni eslab qolish va keyinchalik ularni xatosiz. ayrim hollarda tushunmasdan ham. tiklashga olib kelsa, bu aqliy faollikning past darajasi hisoblanadi va unga muvofiq o'qitishning reproduktiv usuli mavjud.
Ta'limning reproduktiv usulida quyidagi alomatlar ajralib turadi: - o'qituvchi bilimlarni "tayyor*1 holda, faqat bayon qilish bilan cheklanmasdan, ularni tushuntiradi; - o'quvchiiar bilimlarni lushunib o'zlashtiradilar. O'zlashtirishning mezoni - olingan bilimlarni to'g'ri tiklash (reproduktsiya)dir; - o'zlashtirishning mubtahkamligi informatsiyani ko'p marta takrorlash orqali ta'minlanadi. Shunday qilib, o'qitishning reproduktiv turi o"quvchiga madaniy-tarixiy qadriyatlami. an'analarni ta'limning tayyor mazmuni orqali o'zlashtirishga qaratilcan. Bumin ham o'quv dasturlari, darslik va metodik qo'llanmalarning ko'pchiligi o'rganilayotgan fan usullari orqali haqiqatni o'zlashtirishga emas. balki fan bo'yicba informatsiyani o'zlashtirishga qaratilgan. Mana shu kamchiliklarga qaramasdan tushuntiruv-ko'rgazmali usul kam kuch sarflab. bilim va ko'nikmalarning kattagina hajmini o'zlashtirish imkonini beradi. Bilimlar mustahkamligi ularni ko'p marta qaytarish imkonining mavjudligi tufayli yuqori bo'lishi mumkin. Hozirgi kunda reproduktiv o'qitish ikkinchi darajali deb qaralmoqda. Lekin aksariyat odamlar aynan reproduktiv mehnat bilan shug'ullanishadi, aks holda jamiyat o'z-o'zini eng zarur narsalar bilan ta'minlay olmas edi. O'qitishda tarbiyalanuvchilarning reproduktiv faoliyati asosiy o'rinni egallashi lozim, faqat shu shart bajarilganda zaruriy bilimlarni o'zlashtirish va bu orqali ijodga zamin yaratish mumkin. Shunday qilib. namuna bo'yicha faoliyat usulini tiklash va takrorlash reproduktiv usulning asosiy alomatlaridandir. Pedagog og'zaki va yozma nutqdan foydalanadi, o'rganuvchilar esa tayyor namuna bo'yicha topshiriqlarni bajaradilar.
Hozirgi oliy ta'limda qo'llanilayotgan o'qitishning asosiy tashkiliy-uslubiy reproduktiv shakli amalda o'ylash, fikr yuritish jarayonlari rivojlanishiga to'sqinlik qiladi va bo'lajak mutaxasisda o'z-o'ziga va tanlagan kasbiy faoliyatiga to'liq va keng qarashlar tizimi shakllanishini ta'minlamaydi. Barcha turdagi maktablarga qo'yiiadigan eng muhim talab va ilmiytexnikaviy, ijtimoiy taraqqiyotning qat'iy sharti - ijodiy shaxs sifatlarini rivojlantirish. Ijodiy faoliyatning asosiy turlari tahlili shuni ko'rsatadiki, uni s muntazam ravishda amalga oshirish orqali insonda o'zgaruvchan sharoitlarda o'zini yo'qotmaslik, muammoni aniq ko'rish va uning yangiligidan ko"rqmay, fikr yuritish, ixtirochilik, sezgirlik kabi sifatlar shakllanadi. Bunday sifatlarga hozir ham talab katta, keyinchalik csa ehtiyoj bundan ham oshib boradi. Shu maqsadda zamonaviy o'quv jarayonida reproduktiv usul bilan bir qatorda produkti va qidiruv-ijodiy usullarni ham qo'llash kerak. O'zlashtirishning produktiv darajasi o'zlashtirilgan bilimlarning namunaviy masalalarini echish uchun mustaqil ravishda o'zgartirish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Bu tayyor namuna yoki qoida emas, balki o'quvchi o'zi tuzgan algoritm bo'yicha bajarilgan harakat. Odatda, bu natijani oldindan ko'rishda faraz qilish mumkin bo'lgan aniq masala shartlariga moslashtirilgan ma'lum qoidalar birikuvidir. Bu o'quvchining o'zlashtirgan ma'lumotini amaliy sohada ma'lum masalalarni echish uchun qo'llay olishi va yangi sub'ektiv ma'lumotni olishi bilan tavsiflanadi. Produktiv usul quyidagi afzalliklarga ega: - mantiqiy fikr yuritishga, muammolami ilmiy, ijodiy echishga o'rgatadi; -zaruriy bilimlarni mustaqil ijodiy izlanishgao'rgatadi; - uchragan qiyinchiliklarni bartaraf etishga o'rgatadi: -o'quv materiaiini isbotliroq qiladi; - o'quv materialini chuqurroq va mustahkamroq o'zlashtirishga yordam beradi; - bilimlar ishonchga aylanishiga ko'maklashadi; - o'qishga nisbatan ijobiy hislarni hosi! qiladi: - bilimga qiziqishni shakllantiradi va rivojlantiradi; - ijodiy shaxsni shakllantiradi. Lekin produktiv usullarni muvaffaqiyatli qo'llash uchun o'qituvchining pedagogik malakasi yuqoriroq bo'lishi lozim. Muammoviy mashg'ulotni o'tkazish uchun ham, uni tayyorlash uchun ham ko'proq pedagogik mehnat talab qilinadi. Izlanuvchan yondashuvning maqsadi o'quvchilarda muammoni hal etish. yangi tajribani mustaqil o'zlashtirish, ta'sir etishning yangi yo'Harini yaratish qobiliyallarini, shaxsiy idrokni rivojlantirishdan iboratdir. Oliy ta'limda hanuzgacha tushuntirish ko'rgazmali yondashuv usulidan foydalaniladi, bu talaba xotirasida olingan bilimlarni jamg'arish va mustahkamlashdan iboraldir. Produktiv usullarga nisbaian reproduktiv usullaming ko'proq qo'llanishi ijodiy shaxsga bo'lgan talablarni pasaytiradi, bhuningdek, o'quv masalalari talabalarga kelajakni loyihalashga ko'maklashish o'rniga o'tmishni o'rganishga undaydi. Mutaxassis kundalik faoliyatida ko'p narsalarni kimdir crishgan darajada, ya'ni tayyor stereotiplar (andozalari bo'yicha bajaradi. Lekin stereotiplardan (andozalardan) farqlanadigan holatlar mavjud bo'lib qolsa, u yangi echimlarni qabul qilib hayotga tatbiq etishga majbur. Mutaxassisning mahorati xotirasi asosida ma'lum reiseptlar bo'yicha faoliyat ko'rsatadigan davrlarga qarab emas, balki ko'p uchramaydigan bo'lsada, yangi echimlarni izlagan paytlar bo'yieha aniqlanadi. Aynan mana shu kam uchraydigan hollar sodir bo'lgan muammolardan chiqib ketish uchun hodisalar va voqealar mohiyatini chuqur tushunish va nazariy bilimlar talab qilinadi. Demak, mutaxassisning asosiy vazifasi - xotirasidan mavjud echimlarni izlab topa olish, bular yo'qligida esa optimal qarorlarni qabul qilish va hayotga tatbiq etishdir. Mutaxassis sifatini belgilaydigan asosiy masala - echimni topa olishdir va aynan shu faoliyat uning rivojlanishini ta'minlaydi. Hozirgi ay rim tanqidchilar o'quvchilar zamonaviy ilmiy bilimning dinamik tavsifini aks ettirmaydigan tayyor va o'zgarmas shaklda oladigan ta'lim mazmuniga qarshi chiqmoqdalar. Odatda, odam bilishni istagan, unga chtiyoji bo'lgan narsalarni muvaffaqiyatli o'zlashtiradi va xotirada saqlab qoladi. Ma'lumot berish asosida tuzilgan o'quv jarayoni esa bu ehtiyojni ta'minlamaydi. Natijada tez yoddan chiqish, qiziqishni yo'qotish, mustaqil, ijodiy faoliyat ko'rsatish uchun qobiliyatlarni etarli darajada rivojlantirmaslik kabi holatlar ro'y beradi, shuningdek, o'z faoliyatiga passiv munosabatni tarbiyalaydi. O'quv jarayoniga texnologik yondashish yuqoridagi kamchiliklaridan xoli bo'lib, o'quv maqsadlarining aniq belgilanishi, yakuniy natijalarini kafolatlanishi, 10 o'quv jarayonining takrorlanuvchanligini ta'minlashi va tezkor qaytaruvchi aloqaning mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Zamonaviy o‘qituvchining jamiyatni axborotlashtirish sharoitida ishlashga tayyorligini belgilab beradigan quyidagi axborot-kommunikativ salohiyatlar muhim hisoblanadi: AKT dan ta`lim jarayonida foydalanish, ta`lim samaradorligini oshirish uchun katta imkoniyat hisoblanadi. Jumladan, o‘qitish jarayoni bilan AKT dan foydalanib o‘qitish orasidagi farqni mazkur slayddan bilb olish qiyin emas. Matematika darslarida AKT dan foydalanish uchun avvalo kompyuter dasturlari va ulardan foydalanish yo‘llarini bilib olish zarur. Bu esa kompyuter dasturlari nafaqat o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish, balki kompyuterni qo‘llash orqali ularning ijodiy ko‘nikmalarini rivojlanishiga ham yordam beradi. Avtomatlashtirilgan o‘qitish tizimi o‘quv kursini yoki uning katta bo‘limini mustaqil o‘zlashtirishga imkon yaratadi. Kompyuterli o‘qitishning afzalliklari juda ko‘p: o‘quvchilarda ma’lum malakalarni shakllantirish vaqti qisqaradi; mashq qilinadigan topshiriqlar soni oshadi; o‘quvchilarning ishlash sur’ati jadallashadi; kompyuter tomonidan faol boshqarishni talab qilinishi natijasida o‘quvchi ta’lim sub’ektiga aylanadi; o‘quvchilar kuzatishi, mushohada qilishi qiyin bo‘lgan jarayonlarni modellashtirish va bevosita namoyish qilish imkoniyati hosil bo‘ladi; kommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda darsni uzoqdagi manbalar bilan ta’minlash imkoniyati hosil bo‘ladi; kompyuter bilan muloqot didaktik o‘yin xarakterini oladi va bu bilan o‘quvchilarda o‘quv faoliyatiga motivatsiya kuchayadi va hokazo. Matematika fanlarini o‘qitishga yangi texnik vositalar, shu jumladan, kompyuter va boshqa axborot texnologiyalarining jadal kirib kelayotgan hozirgi davrida fanlararo uzviylikni ta`minlash maqsadida informatika fani yutuqlaridan foydalanish dolzarb masalalardan biridir. Kompyuter texnikalarini ta`lim muassasalariga tatbiq etish, o‘qitish jarayonini optimallashtirishga keng yo‘l ochib beradi. Keyingi o‘n yillikda matematika fanini o‘qitishda kompyuterlardan foydalanish bir necha asosiy yo‘nalishlarda olib borildi. Bularga kompyuter yordamida bilimni baholash, turli tipdagi o‘rgatuvchi dasturlarni ishlab chiqish va rivojlantirish, bilishga oid matematikaviy o‘yinlarni ishlab chiqish va boshqalar kiradi. Matematika o‘qitishda kompyuterlarni qulayligini yana bir yo‘nalishi ayrim o‘quv holatlarini modellashtirishdir. Modellastirilgan dasturlardan foydalanishning maqsadi, o‘qitishning boshqa usullari qo‘llanganda tasavvur qilish, ko‘z oldiga keltirilishi qiyin bo‘lgan materiallarni tushunarlibo‘lishini ta`minlashdan iborat. Modellashtirish yordamida o‘quvchilarga ma`lumotlarni grafik rejimda kompyuter
multimediasi ko‘rinishida taqdim qilish mumkin. Shu boisdan ular matematikani chuqur o‘rganish va o‘quv jarayonida sezilarli darajada mustaqillik namoyon etishga moyil bo‘ladilar. Ko‘p holatlarda vujudga keladigan matematik muammoni tez va berilgan aniqlikda hal etish uchun professional matematikdan o‘z kasbi bilan bir vaqtda ma`lum bir algoritmik til va dasturlashni bilishi talab qilinadi. Shu maqsadda XX asrning 90- yillarida matematiklar uchun ancha qulayliklarga ega bo‘lgan matematik sistemalar yaratilgan. Bu maxsus sistemalar yordamida turli sonli va analitik matematik hisoblarni, oddiy arifmetik hisoblashlardan boshlab, to xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechishdan tashqari grafiklarni yasashni ham amalga oshirish mumkin. Matematika fanlarini o‘qitishga yangi texnik vositalar, shu jumladan, kompyuter va boshqa axborot texnologiyalarining jadal kirib kelayotgan hozirgi davrida fanlararo uzviylikni ta`minlash maqsadida informatika fani yutuqlaridan foydalanish dolzarb masalalardan biridir.