|
Ozuqa zanjiri, suktsessiya, ekologik piramida.
Jamolaning h’aet faoliyati natijasida organik moddalar to’planadi va sarf bwlib turadi. Demak h’ar bir ekotizim malum darajada mah’suldorlikga ega. Biomasaning h’osil bwlish tezligi -biologik mah’suldorlik deyiladi. Ekotizimning asosiy eki birlamchi mah’suldorligi yashil o’simliklar tomonidan fotosintez jaraeni natijasida vaqt birligida twplangan mah’sulot h’msoblanadi. Masalan: fotosintez natijasida wrmondagi o’simliklar 1 ga maydonda 5 t organik modda h’osil qilsa, bu umumiy eki yalpi birlamchi mah’suldorlik deb qaraladi. Ammo o’simliklarning h’aeti uchun h’am h’osil bwlgan moddalar sarf bwladi. Shuning uchun vaqt va maydon birligiga twg’ri keluvchi biomassa bir oz kam bwladi.
Biomassa deganda -jamoadagi barcha tirik organizimlar umumiy og’irligining yig’indisi tushiniladi. Oziq zanjiridagi h’amma oziqlar wsish uchun, yanibiomassa twplanishi uchun sarflanmaydi. Balki uning yarimi organizim energiya sarflanishi qoniqtirish uchun nafas olishga, h’arakat qilishga, kwpayishga, tana h’aroratini saqlab turishga sarflanadi. Bunda bittta zvenoning biomassasi keyingi zveno tomonidan twliq qayta ishlab chiqilmaydi.
Oziq zanjirining h’a’r bir keyingi zvenosida - oldingisiga qaraganda biomassaning kamayib borishi ruy beradi. Masalan 1 t o’simlikdan wrta h’isobda 10 kg wtxwr h’ayvon gavdasi massasi h’osil bwlishi mumkin. Oziq zanjirining asosi h’isoblangan o’simlik masasi wtxwr h’ayvonlarning umumiy massasidan doimo bir necha barobar ko’p bo’ladi. Shunday qilib, tabiatda ekologik piramida h’osil bwladi. Hosildorlik piramidasi -energiyaning ozuqa zanjirlarida sarflanish qonuniyatini ifodalaydi. Yuqarida baen etilgan oziq zanjirida biomassaning kamayib borishi qoidasi grafik h’olida chizilsa. U piramidani eslatadi. Bunday h’olat birinchi marta 1927 yil Ch.Elton tomonidan o’rganilib, eloton piramidasi eki o’simliklar biomassasi piramidasi deyiladi.
Piramidaning asosini o’simliklar -produtsentlar h’osil qiladi. Yuqarisini esa - yirik yirtqichlar konsumentlar h’osil qiladi. Piramidaning balandligi oziq zanjiri uzunligiga teng keladi.
Biror-bir jamoani bir necha yillar davomida kuzatilsa, uning o’zgarishlarining guvoh’i bwlish mumkin. Bunda yashash sharoiti, organizmlar guruh’i, jamoaning xususiyatlari wzgaradi. Jamoaning malum vaqt wtishi bilan birining ikkinchisi bilan almashinish h’odisasi-suktsessiya («suktsedo»-kimning eki nimaning izidan borish demakdir) deyiladi.
Jamoadagi o’zgarishlarning ikki asosiy turi ajratiladi;
1.Tsiklik. 2. Asta-sekin boradigan wzgarishlar.
1-tsiklik o’zgarishlar- tashqi muh’itning sutkalik mavsumiy va ko’p yillik davriy wzgarishlarida h’amda organizmlardagi endogen moromlarda nomaen bwladi. Nafas olish, fotosintez, modda almashinishining o’zgarishi, gwllarning ochilishi va yumilishi, go’lli o’simliklarda changlatwvchi h’ashoratlarning kwrish joddalilgi, yirtqich h’ayvonlarning sutkaning h’ar xil vaqtlarida ovga chiqishi va h’akazolar bunga misol bwladi.
2. Asta-sekin boradigan o’zgarishlar-natijasida bir jamoa ikkinchisi bilan almashinadi. Bunday wzgarishlarning sababi jamoaga uzoq vaqt davomida tashqaridan malum bir yo’nalishdagi omilning tasiri natijasidir. Biotsenozlardagi bunday almashinish-ekzogenetik almashinish deb ataladi. Agarda jamoa h’aet ywq (qurib qolgan kwl va dengizlar, qumli etqiziqlar, yalong’och qoyalar) joyda rivojlansa, boshlansa - birlamchi suktsessiya deb ataladi. Bir jamoaning ikkinchisi bilan almashinishi esa - ikkilamchi suktsessiya deyiladi. Bu esa yashash sharoitining keskin o’zgarishi eki jamoa takibida sezirarli wzgarishlar sodir bwlishi natijasida kelib chiqadi.
Birlamchi suktsessiya tasodifiy kelib qolgan o’simlik urug’lari wnib rivojlanadi. Bu h’ol qandaydir h’ayvon turlarining h’am kelishiga olib keladi. Esh individlar egallagan maydon kengayadi. O’simliklarning vegetativ eki urug’ erdamida kwpayishi, yangilanish boshlanadi, shu paytda h’ayvonlar h’am kwpayadi. Asta-sekin wzgaruvchi ikkilamchi suktsesiyalarga misol qilib suv h’avzasining wt bosishi, dasht jamoasining wrmon bilan almashinishi kabilarni kwrsatish mumkin.
Suktsessiya jaraenining dastlabki wrgangan, birinchi modda suktsessiya nazariyasina ishlab chiqgan, ekolog, ingli- amerika fitotsenoliklar maktabining vakillaridan biri Frederik Klements (Clementc1916) h’isoblanadi. Uning takidlashicha suktsessiya natijasida mustaqil o’simliklar h’osil bwladi, undan keyin jamoada deyarli sezilarli o’zgarish bo’lmaydi. Hamda buni oxirgi h’osil bulishi-klimaks deb ataladi. Klimaksli jamoalarning tarkibini aniqlovchi olim bu faqat iqlim deydi. Demak, klimaks-suktsessiyasining oxirgi, yakunlovchi statyasi deyiladi. Bunday monoklimaks nazariyasidan kwpchilik ekolog olimlar-masalan, Tensli voz kechib, poleklimaks maktabining vakillari qwydagi h’olatni tan oladilar: yani klimaksni shu maydondagi bitta eki bir qancha omillar erdamida aniqlash mumkin: Bularga iqlim, tuproq sharoiti, emg’ir va h’akazolarni olish mumkin.
Haqiyqatdan h’am, dala sharoitida mustah’kam klimaksli jamoani ajratish juda qiyin. Biz faqat gina suktsessiyaning tezligi malum bir satxgacha tushib ketishini sezishimiz mumkin, undan keyin h’ech qanday wzgarishni sezmaymiz. Lekin dengiz suv wtlari suktsesiyasida klimaksga kelish uchun bir necha yillar sarf bwladi. Bush quruq qolgan joylarda klimaksli stadiya-bosqichga kelish uchun 100-300 yil kerak bwladi, lekin bu davr ichida eng’in eki dovulning bulishi iqtimoli shunchalik yuqoriki (Angliyada bwron 70 yilda bir marta bwladi), demak, suktsessiya h’ech qachon tugamasligi wzining oxirgi bosqichiga etmasligi mumkin. Suktsessiya jaraenini misollar bilan kwrib chiqiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
