Kirish. Ekologiya kursi, maqsadi, vazifasi, tuzilmasi va tarixi. Reja

Biotsenoz, ekotizmlar, ularning tarkibiy qismlari, ekotizimda moddalar va energiya aylanishi.

Yashash sharoiti wxshash va wzaro munosabati natijasida bir-biriga tasir kwrastuvchi h’ar xil turga mansub bwlgan birgalikda yashovchi organizimlar yig’indisiga ekologik tizim deyiladi. Wrmon chwl, wtloq, suv xavzasi ekotizimga misol bula oladi. Ekotizim tushunchasi fanga a’9qo’ yili ingliz ekologi A.tansli tomanidan kiritilgan. Ekotizim kontsepsiyasining rivojlanishiga parallel xolda biogeotsenoz talimoti sham muvaffaqiyatli rivojlanib bordi. Biogeotsenoz tushunchasini esa rus botanik olimi, akademik V.N.Sukachev takliv qilgan. ("bios" -xaet, "geo"-er, "tsenoz"-umumiy eki jamoa) manosini beradi. Kupincha ekotizim va biogeotsenoz tushunchalari bir-birining sinonimi sifatida qwllaniladi va deyarli bir xil manoni bildiradi, ammo bazi bir tomanlari bilan farqlanadi.

Biogeotsenozning asosiy komponentlari atmosfera, tog’ jinislari, suv, o’simlik va h’ayvonot dunesi shisoblanadi. Uning organik dunesi (o’simliklar, shayvonlar, zambrug’lar, mikroorganizimlar)-biotsenoz deb atalib, muxit esa - ekotop deyiladi. Ekotop wz navbatida klimatop (atmosfera) va edafatop (tuprok) kabi tarkibiy qismlardan iborat. Biogeotsenozlar h’ar xil wlchamda, yani kichik va katta maydonda bwlishi mumkin. Botqoqlikdagi dunglik, wrmondagi tunka, biror shayvon uyasi atrofi, akvarium kabilar kichik biogeotsenozga misol bwlsa, wrmon, dasht, chıl, wtloqzor va boshqa maydonla yirik biogeotsenozga misol bwla oladi.

A.Tensli tarificha ekotizim ichki va tashqi doiralarda moddalar va energiya almashinuviga ega bwlgan tirik va jonsiz komponentlarning cheksiz barqaror tizimi xisoblanadi. Demak, ekotizis-mikroorganizimlarga ega bulgan bir tomchi suv, wrmon, tuvaqdagi usimlik, kosmik kema, biosfera va xokazolar. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha xisoblanadi. Har qanday biogeotsenoz wz navbatida ekotizim bwla oladi, ammo h’ar qanday ekotizimni biogeotsenoz deb bulmaydi.

Ekotizimlarda moddalar aylanishini taminlash uchun malum miqdorda zarur anorganik moddalar zaxirasi va bajaraetgan ishi jixatidan uch xil ekologik guruxlarni tashkil etuvchi organizmlar bulishi kerak. Bular produtsent-xosil qiluvchilar, konsumentlar -istemol qiluvchilar, redutsentlar-parchalovchilar.

1. 
   Produtsentlar-yashil o’simliklar bulib, ular quruqlikdagi xar qanday biogeotsenozning asosiy tarkibi va energiya manbai sifatida xizmat qiladi. Ular assimilyatsiya jaraenida tuplangan energiyasini boshqa organizimlarga beruvchilardir. Fotosintez qiluvchi organizimlar quesh energiyasi ishtirokida organik moddalarni sintez qilib, erug’lik energiyasini bog’langan kimeviy energiya sifatida tuplaydi.
   
2. 
   Konsumentlar-bu guruxga xayvonlar kiradi. Ular usimliklar tomonidan tuplangan organik moddani istmol qiluvchilar xisoblanadi. Birinchi tartibdagi konsumentlarga produtsentlar bilan oziqlanuvchi utxur xayvonlar kiradi. Quruqlikdagi keng tarqalgan birinchi tartibdagi konsumentlar xashoratlarning kupchilik vakillari, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilardir. Eng muxim birinchi tartibdagi konsumentlar sut emizuvchilarning utxur guruxlari, kemiruvchilar va tueqlilar xisoblanadi. Ularga ot, tuya, kuy, echki va qoramollar kiradi. İkkinchi va uchinchi tartibdagi konsumentlar. İkkinchi tartibdagi konsumentlar utxur xayvonlar bilan oziqlanadi. Bular uchinchi tartibdagi xayvonlar bilan birga utxur xayvonlar deb qaraladi. İkkinchi va uchinchi tartibdagi konsumentlar yirtqichlar bulishi mumkin. Shuningdek. uljasa bilan oziqlanishi eki parazit xayvon xam bulishi mumkin.
   

Zamburug’lar biotsenozda turlicha rol uynaydi. Ular orasida usimlik va xayvonlarda tekinxur xolda yashovchi va kupchiligi organik moddalarni mineral moddalarga parchalovchilar bulib, ular redutsentlar deyiladi. Ammo shu bilan birga kupchilik zamburug’larning meva tanalari jamoadagi xayvonlar uchun sevimli ozuqa bulishi xam mumkin. Bunda ular konsumentlar xisoblanadi. Bakteriyalar birinchi navbatda redutsentlar xisoblanib, ular organik moddalarni mineral moddalarga parchalab beradi. Demak yuqarida aytib utilgan organizimlar guruxi urtasida keskin chegara quyib bulmaydi, chunki konsumentlar (xayvonlar, zambrug’lar, tekinxur usimliklar) ayni vaqtda redutsentlar vazifasini xam bajarishi mumkin.

Epifitlar, asosan produtsentlar xisoblansa xam oziqlanish vaqtida daraxt tanasi pustlog’i parchalangan usimlik qoldiqlaridan foydalanadi, yani bir vaqtda redutsentlar vazifasini xam bajaradi.

3. 
   Redutsentlar usimlik qoldig’i va xayvon jasadi uzida energiya saqlaydi. Novud bulgan usimlik va xayvonlardagi organik modda mikroorganizimlar, yani saprofit xolda yashovchi bakteriya va zambrug’lar tasirida parchalanadi. Bunday organizimlar redutsent deb ataladi. Saprfitlar uzidan maxsus fermentlar ajratib chiqaradi. Organik qoldiqlar sekin -asta bakteriyalar va zambruqlar xaet faoliyatida parchalanib xazm buladi. Parchalanish tezligi xam xar xil bulishi mumkin. Xayvon jasadi, axlatlari bir necha xaftalar talab etsa, qulab tushgan daraxt tanasi va moxlar bir necha yilda chirishi mumkin. Biogeotsenoz populyatsiyalari orasidagi bog’lanishlarni turlarning oziqlanish xarakteri va energiya xosil qilish usullari belgilaydi. Organizimlar oziqlanish usuliga qarab ikki guruxga bulinadi:
   

Avtotroflar (asosan yashil usimliklar. Organik moddalarni sintezlash uchun avtotrofdagi anorganik birikmalardan foydalanadi).

Geterotroflar (xayvon, odam, zambrug’, bakteriyalar. Avtotroflar xosil qilgan tayer organik moddalar bilan oziqlanadi).

Mah’suldorlik deganda mah’sulot ishlab chiqarish qobiyaliti tushuniladi. Biotsenozda birlamchi va ikkilamchi mah’sulotlar ajratiladi. Birlamchi maxsuldorlik (BM) produtsentlar tomonidan anorganik moddalardan h’osil bılgan mah’sulot xisoblansa, konsumentlar va redutsentlar maxsuli ikkilamchi (İM) xisoblanadi. Shuningdek, yalpi birlamchi mah’sulot va sof birlamchi mah’sulotlarga ajratadi. Yalpi birlamchi mah’sulot (YaBM) malum vaqt oralig’ida o’simliklar tomonidan h’osil qilingan h’amda nafas olishda sarf bwlgan va geterotroflar tomonidan ızlashtirilgang mah’sulotlardan iborat bwladi. Agarda yalpi mah’suldorlikdan nafas olishga sarf bwlgani chiqarib tashlansa, birlamchi maxsuldorlik qoladi. Sorf birlamchi mah’suldorlik (SBM) esa nafas olishga sarf bwlganidan swng getertotrof organizimlar h’aetini wtkazish uchun qolgan mah’sulotdir. Energiya oqimi. Ekotizimlardagi organizimlarning h’aet faoliyati va moddalarning aylanishi uchun energiya talab etilai. Yashil o’simliklar h’aet uchun zarur bwlgan kimeviy moddalarni olib, fotosintez jaraenida organik birikmalar twplaydi va quesh energiyasi kimeviy energiyaga aylanadi. Bunday organizimlar -avtotroflar deyiladi. Usimliklar va boshqa jonivorlar bilan oziqlanib yashovchi geterotroflar esa oziqlanish jaraenida organik moddalarni karbonat angdrid, suv va mineral tuzlarga aylantiradi. Ular organik modalarni o’simlik takror foydalanishi uchun yaroqli bwlgan darajagacha parchalaydi. Shunday qilib, biogen moddalar tabiatda uzliksiz aylanib turadi.

Geterotroflar - yani h’ayvonlar, zambrug’ va bakteriyalar ikki guruxga bwlinadi. Bulardan birinchisi -istemol qiliuvchilar, yani konsumentlar bwlib, ozuqa sifatida tirik organizimlardan foydalanib, organik moddalarni uzgartiruvchi. qisman parchalovchilardir. Lekin bu organizimlarning biror turi h’am o’simliklardagi organik moddalarni oxirigacha parchalay olmaydi. Ular organik modalarni muayyan darajagacha parchalay oladi. Bunday turlardan qolgan chiqindilar boshqa geterotrof organizimlardagi murakkab organik moddalarni parchalab odiy mineral birikmalarga aylantirib beradi. Bu birikmalar yana tabiiy muh’itga qaytadi va avtotrof oorganizimlar (yashil usimliklar) tomonidan qaytadan wzlashtiriladi. Moddalarning bunday davriy aylanishi -h’aetning davom etishi uchun zarur sharoit xisoblanadi, bu uzoq evolyutsiya jaraenida vujudga kelganlar. Shunday qilib, uzoq evolyutsiya jaraenida vjudga kelgan bir-biriga bog’liq turlardan barqaror zanjirlar paydo buladiki, bular boshlang’ish ozuqa moddlardan energiya va moddalarni birin -ketin olib, turli ywllar bilan tabiatda moddalarning davriy aylanishini tminlab turadi. Organizimlar quesh energiyasini kimeviy, mexanik va issiqlik energiyalariga aylantiradi. Bunda boradigan h’amma wzgarishlar energiyani ywqotish bilan bog’liq bwlib, u oxirida issiqlikga aylanib tarqalib ketadi.

Jamoalardagi ozuqa zanjirlari juda murakkab bwlib, ular aslida yashil o’simliklar tomonian h’osil qilingan energiyani 4-6 bwg’in orqali wtkazadi. Bunday qatorlar boshlang’ich energiyaning sarflanish ywli h’isoblanib, ozuqa zanjiri deb ataladi. Shunday qilib, organizimlar orasida oziq uchun wzaro munosabatlar wrnatadi. Natijada oziqlanish zanjiri h’osil bwladi. Oziq zanjiri esa uchta asosiy zvenodan iborat bwladi, yani produtsentlar, konsumentlar, redutsentlardan. Har bir oziq zanjirida malum bir trofik bosqich shakllanadi, yashil o’simliklar -organik moddalarni h’osil qilib, birinchi trofik bosqichni, fitofaglar ikkinchi, etxwrlar uchinchi va h’akazo bosqichlarni h’osil qiladi. Oziq zanjiridagi h’amma zvenolar wzaro bog’liqdir. Bularning orasida birinchisidan to oxirigacha modda va energiya berilishi amalga oshiriladi.

2.