Kirish. Chilangarlik ishi turlari, mexnat xavfsizligi koidalari. Ish joylarini tashkil etish va tayyorlash

Rasm. Kup ignali yutsori unumli reysmus.

Fazoviy rejalashda kup ignali reysmusdan keng foydalaniladi (rasm). Uning turtta chizgichini kerakli ulchamlarga moslab sozlash bir vaktning ichida bir necha parallel izlar utkazish imkonini beradi.

Rejalash usullari va tartibi, rejalashga kirishishdan oldin zagotovkani sinchiklab tekshirib chikiladi (yorilgan, singan joylari, urilgan burchaklari aniklanadi), uni moy va changdan tozalanadi. Sung bulajak detal chizmasi urganib chikilib, rejalash tartibi belgilanadi. Rejalashni tanlash uchun detalning mashinadagi vazifasini anik tasavvur kilmok lozim.

SHuning uchun rejalanadigan detal chizmasidan tashkari yigish va tayyorlash texnologiyasi bilan tanishish zarur.

Rejalash bazasini tanlash detalni sifatli rejalashda katta axamiyatga ega. SHuni nazarda tutib, bazani tanlashda kuyidagi koidalarga rioya kilmok kerak:

• 
  zagotovkada birorta ishlov berilgan sirt bulsa, usha sirtni baza deb qabul kilish;
  
• 
  xamma sirtlarga ishlov berilmagan bulsa, baza sifatida ishlov berilmagan sirtni qabul kilish;
  
• 
  ichki va tashki sirtlarga ishlov berilmagan bulsa, baza sifatida tashki sirtni qabul kilish.
  

xamma ulchovlar bitta sirtdan yoki baza deb qabul kilingan chizikdan xisoblanadi. Baza tanlangach, rejalash tartibi belgilanadi, zagotovkani rejalab taxtaga urnatiladi. Asboblar va moslamalar tayyorlanadi.

Zagotovkani rejalash taxtasiga urnatishdan oldin uning chizik izlari tushiriladigan joylarini bur, buyok, lok yoki mis kukuni bilan buyab chikiladi. Zagotovkaning taxtadagi birinchi xolati mustakil, kolgan xolatlari esa birinchisiga boglik. SHuning uchun birinchi xolatni tanlaganda rejalashni baza kilingan sirt yoki chizikdan boshlash kulay bulishi shart. Zagotovkani uning biror tomoni rejalash taxtasiga perpendikulyar yoki parallel joylashadigan kilib urnatish kerak.

Rejalash chiziklarini (izlarini) utkazish. Zagotovkani fazoviy rejalashda gorizontal, vertikal va kiya chizik(iz)lar chiziladi. Bu chiziklarning nomi zagotovkani rejalash jarayonida burishda xam saklanib koladi. Masalan, agar iz dastlabki xolatda gorizontal utkazilsa, zagotovka xolati uzgartirilgandan (agdarilgandan) keyin xam uni gorizontal iz deb xisoblash kerak.

Asosiy rejalash chiziklaridan 5-7 mm chetrokda rangli kalamlar bilan nazorat chiziklari utkaziladi. Ular zagotovkani urnatishda, ishlov berishda xamda izlarning uchib ketish xavfi tugilganda kerak buladi. Taxtada rejalashda gorizontal izlarni berilgan ulchamlarga muvofik reysmus bilan chiziladi. Uni rejalash taxtasining sirtiga parallel kilib bosiladi. Reysmus ignasi rejalanadigan zagotovkaga nisbatan 75°—80° burchak ostida xarakat yunalishiga karshi xolatda bulishi zarur. Ignani zagotovkaga bir xil bosib chizish kerak. Vertikal chiziklar uch usulda: rejalash burchakligi, reysmus va zagotovkani aylantirmay rejalash kubining reysmusi bilan bajariladi. Ogma chiziklarni zagotovkani burchak o’lchagich buyicha kerakli burchakka moslab, chizgich bilan chiziladi. Katta ulchamli, aylantirib bulmaydigan zagotovkalarni reysmus xamda rejalash burchakliklari yordamida rejalanadi. Bunda reysmusni rejalash taxtasiga urnatiladi.

TSilindrsimon detallarni rejalash. Zagotovkalarni taxtaga bitta va ikkita prizma bilan urnatib, tsilindrning rejalash taxtasiga nisbatan gorizontalligi aniklanadi. Kalta tsilindrsimon zagotovkalarni esa bitta prizmaga urnatiladi.

Valikda shponka arikchasini rejalash uchun chizmani urganib, zagotovka tekshiriladi. Valikning toretsi va yon sirtlarini mis kukuni bilan buyagach, markaztopardan yoki reysmusdan foydalanib valik toretsining markazi aniklanadi. Sungra uni prizmaga kuyiladi. Gorizontalligini tekshirib toretsiga markazdan utuvchi gorizontal chizik utkaziladi. Valikni 90° ga burib burchaklikda vertikalligini tekshiriladi va reysmus bilan toretsga gorizontal chizik utkaziladi. Yukoridagi ishlar bajarilgach, reysmus yordamida valikning yon sirtiga shponka enining ulchamiga teng oralikda ikkita parallel chizik utkazib, toretsga uning chukurligi belgilanadi. Keyin valikning shponka arikchalari urni belgilangan tomonini yukoriga karatib urnatgan xolda chizik (iz) lar ustidan kernlanadi.

Namuna buyicha rejalash chizma bulmaganda va detallar shikastlanganda, singanda yoki yeyilib ketganda qo’llaniladi. Bunday xollarda ishdan chikkan detal yangisini yasash uchun namuna bulib xizmat kiladi. Detal yassi bulsa, uni artib-tozalab rejalanadigan zagotovkaning ustiga kuyib atrofidan chizib chikiladi. Agar namunani zagotovkaning ustiga kuyib bulmasa, ularni yonma-yon kuyib, reysmus bilan namuna ulchamlarini zagotovkaga kuchirib utkaziladi. Namunadan ulchamlarni kuchirishda uning yeyilgani (singanligi, egilganligi)ni xisobga olish lozim.

Rejalashning makbul usullari. Reysmus bilan ishlashda uning chizgichini balandlik buyicha almashtirish kup vaktni talab kiladi. Bir xil detallar partiyasining zagotovkalariga ishlov berishda bir necha reysmusdan foydalanib, xar birini tegishli ulchamlarga kuyib sozlash kerak. CHizgichni tegishli xolatga fakat bir marta urnatib, keyin tartib bilan uni reysmuslanadigan zagotovkalarga utkaziladi. Vakti-vakti bilan chizgichning urnatilishi tekshirib turiladi.
Nuksonlar

Eng kup kuzatiladigan nukson rejalashdagi noaniklikdir. U rejalanadigan zagotovkani urnatishda, rejalash bazalarini tanlashda, chizmadagi ulchamlarni zagotovkaga kuchirishda yul kuyilgan xatolar, rejalash asbobining nosozligi tufayli kelib chikishi mumkin.

Mexnat xavfsizligi

Rejalash ishlarida kuyidagi koidalarga rioya kilmok lozim:

• 
  zagotovkalarni taxtaga urnatish, undan bushatish ishlarini kulkop bilan bajarish;
  
• 
  zagotovka, detal va moslamalarni taxtaning chetlariga emas, balki urtasiga yakinrok kuyish;
  
• 
  zagotovkani urnatishdan avval taxtaning turgunligini tekshirib kurish;
  
• 
  ish vaktida foydalanilmaydigan uchi utkir asboblarning (chizgichlar) uchlarini kopkoklar bilan berkitish;
  
• 
  mis kukunlaridan tayyorlangan eritmalarni sirtlariga fakat chutkalar bilan surtish (chunki u zaxarlidir);
  
• 
  rejalash taxtalarining atrofi doimo bush bulishiga erishish;
  
• 
  bolgani dastaga ishonchli urnatish;
  
• 
  rejalash taxtasidagi changni fakat chutka bilan tozalash;
  
• 
  moyli lattalarni maxsus metall kutilarda ogzini berkitib saklash.
  

Tayanch iboralar:

Rejalash - zagotovkaga kerakli ulchamlarda ishlov berish uchun sirtiga chizik tortish.

CHizgich - rejalanadigan detal sirtiga chizik turishi uchun mo’ljallangan asbob.

Reysmus - fazoviy rejalash asbobi.

Kerner - metallarda teshiklar markazini belgilaydigan asbob.

SHtangentsirkul O’TS-1- anikligi 0.1mm bulgan ulchov asbobi.

MAVZU: Metallarni kesish
Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Kesish asboblari
   
3. 
   Kesish asboblari
   
4. 
   Kesish usullari
   
5. 
   Mexnat xavfsizligi
   

Kirish

Kesish deb kesuvchi asboblar (zubilo, kreytsmeysel) va zarb beruvchi chilangarlik bolgasi bilan zagotovka sirtidagi ortikcha katlamni kesib tashlash yoki zagotovkani kismlarga bulish jarayoniga aytiladi.

Ishlab chikarishda dastgox bilan bajarib bulmaydigan va yukori aniklik talab kilinmaydigan ishlarda kesish bajariladi. Yirik detallar maxsus taxtalarda, xaddan tashkari katta ulchamli detallar esa uz urnida kesiladi. Ishlov beriladigan detalning kullanishiga kura, kesish toza yoki dagal bulishi mumkin. Birinchi bulib zubiloning bir sidra xarakatida metalldan 0,5 dan 1 mm. gacha, ikkinchi xolda esa 1,5 dan 2 mm. gacha kalinlikdagi katlam kesib olib tashlanadi. Anik ishlovga 0,4—1 mm. gacha kesish natijasida erishish mumkin.

CHilangarlik ishlaridagi egovlash, parmalash, shaberlash, kesish usullarida detalning ortikcha kismi qirindi, payraxa shaklida kesib olib

34

tashlanadi. Bundan tashkari, listlar va metall chiziklarning mahlum bir kismini kirkib tashlash xam kesish ishlariga kiradi.

X,ar kanday kesuvchi asbobning (zubilo, keskich) kesuvchi (tig) kismi pona shaklida buladi. Masalan, metchik, plashka, metall keskich va egovlarning kesuvchi kismi bir va bir necha ponasimon elementlardan tashkil topgan. Zubiloning kesuvchi kismi xam pona shaklidan iborat. Uning geometrik shakli rasmda tasvirlangan.

Kesuvchi tigning utkirligi, uni kesiladigan sirtga kanday burchak ostida urnatilishi va kuchning kanday yunaltirilishiga boglik xolda kesish jarayoni kup yoki kam jismoniy kuch talab kiladi. Kesuvchi tig kanchalik utkir bulsa, ponasining burchagi shunchalik kichik buladi. Binobarin, detal sirtini tarashlash uchun kamrok kuch sarflanadi. CHilangarlikda ishlov beriladigan sirt deganda zagotovkadan payraxa yoki qirindi kirib tashlanadigan detalni, ishlov berilgan sirt deganda esa sirtidan qirindi kirib tashlangan detalni tushunmok lozim. Kesish tekisligi deganda kesuvchi asbob tigi bilan zagotovkada xosil bulgan yuza (sirt) tushuniladi.

Kesishda asbobdan qirindi chikadigan sirtni oldingi sirt, unga karama-karshi joylashgan tomonini orka sirt deb aytiladi. Oldingi va orka sirtlar urtasida xosil bulgan burchakni utkirlik burchagi deyiladi. Bu burchak v xarfi bilan belgilanadi

CHilangarlikda qo’llaniladigan kesuvchi asboblardan biri — zubilo. Urta zarba oluvchi uchta kismdan iborat bulib, pulat (U7, U8A, 7XF, 8XF)dan tayyorlanadi. Ishchi kismi (2) — ponasimon kesuvchi chizikning tigi (1) mahlum burchak ostida utkirlangan. Zarba oluvchi kismi (4) yukoriga borgan sayin ingichkalashgan, uchi kalpok shaklida. Metallni kesishda zubiloning urta kismidan (3) ushlanadi.

Zubiloning utkirlik burchagi ishlov beriladigan metallning kattikligiga boglik xolda tanlanadi. Ayrim metallarni kesishda tavsiya etiladigan utkirlik burchaklari kuyidagicha:

kattik materiallar (kattik pulat, bronza, chuyan) —70°; urta kattiklikdagi materiallar (pulat) — 60°;

yumshok materiallar (jez, mis, titanli kotishma) — 45°; alyumin kotishmasi — 35°.

Zubilolar100,125,160,200 mm.uzunlikda, ishchi.kismining eni 5, 10, 16 va 20 mm ulchamlarda yasaladi.

1 2 3 4

Kreytsmeysel zubilodan uzining kambar eni bilan farklanadi. U bilan zagotovkada shponka arikchalari xosil kilinadi, keng taxta sirtlaridan katlamlar kesiladi. Kreytsmesellar zubilo tayyorlanadigan materiallardan yasaladi. X,ar ikki asbobning utkirlik burchaklari va zarba oluvchi ishchi kismlarining mustaxkamligi bir xildir.

KESISH JARAYoNI

Metallarni kesish uchun mustaxkam va ogir giralardan foydalaniladi. CHilangarlikdagi kesish ishlarida buriluvchi va burilmaydigan parallel jagli, murakkab temirchilik ishlarida esa maxsus kursiga urnatilgan stol giralaridan foydalaniladi.

Zubiloni ushlash. CHap kulning uchta barmogi bilan zubiloning urtasidan, kursatkich barmok bilan kallak orasidagi oralik 15— 20 mm bulgan xolatda kattik kismay ushlash kerak. Zarba ung kul bilan beriladi. Bunda chap kul bilan xar bir zarbadan keyin kesuvchi asbobni kerakli joyga to’g’rilab turish kerak.

Bolgani ushlash. Bolga dastasidan ung kulning turtta barmogi bilan kaftga kisganda, bosh barmok kursatkich barmokni yopib turishi kerak. Barmoklar bolgani kutarishda xam zarb berishda xam bir xil xolatda kolishi zarur.

Bolga bilan zarba berish. Ishning sifati va sermaxsulligi silkinish surhati va bolganing zarbasiga boglik. Zarbani barmok, bilak yoki yelka bilan berish mumkin.

Kesish usullari

Zubilo bilan ishlashning asosiy koidalarini bilish uchun kuprok mashk kilish kerak.

Metallni kesishda zubiloni zagotovka sirtiga 90° burchak ostida yunaltirib, yelka usulidagi zarba beriladi. 2 mm. li listli materiallar bir zarbadayok kirkiladi. SHuning uchun xam listlar ostiga yumshok pulatdan taglik kuyiladi. Bir zarbada 2 mm. dan kalin bulgan listning taxminan yarim kalinligi kesilishi mumkin. Bunday xolda, uning teskari tomonidan zubilo bilan kesib, sungra egib sindiriladi.

Kesishni mexanizatsiyalash

Fan-texnika tarakkiyoti tufayli chilangarlik ishlarining mexanizatsiyalashtirilishi natijasida keyingi paytlarda mashakkatli kul mexnatining ulushi kamayib bormokda. Ayniksa, metall kesish, randalash dastgoxlari, abraziv asboblar, kul mexanizatsiya vositalari chilangarlarning ogirini yengil kilibgina kolmay, balki ish sifatini oshirishga yordam berayotir.

Mexnat xavfsizligi

Metallarni kulda kesishda kuyidagi koidalarga rioya kilish kerak:

• 
  chilangarlik bolgasining dastasi maxkam urnatilgan va darz ketmagan
  

bulishini tekshirish;

• 
  kreytsmeysel va zubilo bilan ishlashda ximoya kuzoynakdan foydalanish;
  
• 
  murt va kattik metallarni kesishda tusiklar (tur)dan, albatta,
  

foydalanish (rasm, a);

• 
  kulni shikastlanishdan saklash uchun ximoya vositalaridan foydalanish;
  
• 
  zubilolar uchun ximoya xalkasi va shaybadan foydalanish.
  

Tayanch iboralar:

1. 
   Zubilo - ponasimon kesuvchi asbob.
   
2. 
   Kreytsmeysel - zubilodan uzining kambar eni bilan farklanadi.
   
3. 
   Kesish jarayoni - metallarni kesishda xarakatlar ketma-ketligi.
   
4. 
   Kesishni mexanizatsiyalash - kul mexnatini turli mexanizmlar yordamida bajarish.
   

MAVZU: Metallarni qirqish

Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Qirkish asboblari
   
3. 
   Qirkish usullari
   
4. 
   Mexnat xavfsizligi
   

Kirish

Materialning bir kismini zagotovkadan (metall list yoki pulat va x.k) ajratish jarayoni qirkish deb ataladi. Qirkish jarayoni qirindi chikarib yoki qirindisiz bajarilishi mumkin.

Qirindi chikarib qirkish tokarlik vint kirkar dastgoxlarda, chilangarlik arralarida yoki gaz-elektr payvandlash asboblarida bajariladi. Profili metall, tsilindrsimon detal zagotovkalari kularra bilan kirkiladi. Arraning kirkuvchi kismi U 10A va X 6 VF rusumli pulatdan tayyorlanadi. Mexanik va chilangarlik qaychi larida metallni qirindi chikarmasdan qirkish mumkin, bunda material qaychi ning yukori va pastki tiglari orasiga kuyiladi.

Yuqorigi keskich tig metallga botib uni kirkadi. SHuni yodda tutish lozimki, material kancha kattik bulsa, tigning utkirlik burchagi < shuncha katta bulishi, yahni yumshok metallar uchun (miss va b.) 65⁰, urtacha kattiklikdagilari uchun 70⁰, kattiklari uchun 80°-85° bulishi kerak. Ishkalanishni kamaytirish maksadida tigning orka burchagini 1,5°-3° burchak ostida utkirlanadi.

Qaychilar U7, U8 rusumli pulatdan tayyorlanadi. Tiglarning yon sirtlari Kg 52-58 kattiklikda toblanadi va utkirlanadi.

Dastakli qaychi bilan qirkish

Oddiy dastakli qaychi lar 0,5-1 mm kalinlikdagi rangli metallarni qirkish uchun qo’llaniladi. Ularning kirkuvchi tiglari tugri va egri shaklda tayyorlanadi. Kesuvchi tiglarning joylashishi buyicha ung va chap qaychi lar bulishi mumkin. Unakay qaychi kesuvchi elementidagi chigirik ung tomondan, chapakay qaychi da chap tomondan chigirilgan buladi.

Unakay qaychi bilan materialni chap chetidan soat mili yunalishida kirkiladi, bunda zagotovkadagi reja izlari doimo kurinib turadi. CHapakay qaychi da materialni ung chetidan soat yunalishiga karama-karshi yunalishda qirkish mumkin.

Bunday qaychi bilan qirkishda materialni buklab reja izlarini doimo nazorat kilib turish chilangarga nokulay. SHuning uchun listlar To’g’ri chiziq yoki egrilik (aylana) buyicha unakay qaychi lar bilan kirkiladi.

Jodi qaychi keng tarkalgan bulib, undan 1,5-2,5 mm kalinlikdagi listlarni (pulat dyuralyumin va b.) qirkishda foydalaniladi. Jodi qaychi chuyandan yasalgan stanina va stoldan iborat. Qaychi stoliga kuzgalmas pichok urnatilgan. Yukoridagi pichokning egri chizikli kesuvchi tigi pichok ushlagichga maxkamlangan bulib, u muvozanatlagichga ega.

Metallni kularra bilan qirkish

Kularra kalin profilli metall, tsilindrsimon detal zagotovkalarini, arikchalarni qirkish uchun ishlatiladigan asbobdir.

Kularra ramka, kesuvchi arradan iborat. Ramkaning bir uchida dastali kuzgalmas, ikkinchi uchida tortma vint urnatilgan kuzgaluvchi kallak bor. Polotno soat mili yunalishida buraladi. X,ar ikki kallakka polotno ulchamiga mos kesik uyilgan bulib, uchiga yakin joyda shtift uchun teshik parmalangan. Ramkalar yaxlit yoki sozlanadigan ikki bulakdan tayyorlanishi mumkin. Arra polotnosi yupka pulat plastinadan iborat bulib, u U10A va X6VF rusumli pulatdan Kg 61—64 kattiklikda tayyorlanadi. Ishlatilishiga kura, polotnolar kul yoki mashina uchun tayyorlanadi. Uni ramkaga tishini oldingi tomonga karatib urnatiladi.

Polotnoning ishlashi keskichning ishlashidan fark kiladi, chunki arra tishining burchak kiymatlari birmuncha boshkacha. Metallni qirkishda polotnoning xar bir tishi vergul shaklidagi qirindini kesib chikaradi. Polotno tishi kesiluvchi metall zonasidan chikkunga kadar bu qirindi fazoda turadi. Qirindi fazosining kiymati orka burchak xa, oldingi burchak xu va tish kadamining S kattaligiga boglik. X,ar xil kattiklikdagi metallarni qirkish uchun polotnoning tish burchaklari kuyidagicha tayyorlanadi: oldingi x— u= 0°—12°; Orka x — a =35°—40°; Utkirlash x — v =43°—60. Utkirlash burchagi katta bulgan polotnolar kuprok xizmat kiladi.

kularra tishlarini chaparastalash

Kularra bilan qirkishda polotnoning tishi zagotovkada sikilib kolmasligi uchun keriladi. Xalk tilida buni arrani chaparastalash deb ataladi. CHap rastalashda polotno tishlari tartib bilan biri ung tomonga, ikkinchisi chap tomonga 0,6 mm egiladi. Egish ikkita tish balandligidan kam bulmasligi, chaparastalash kadami esa 8 mm bulishi kerak.

Egishni tish yoki polotno buyicha chaparastalash kadamining kiymatiga (S) boglik xolda amalga oshirish mumkin. S >0,8 mm bulganda tish buyicha

chaparastalanadi. S kichik bulganda ikki-uch tishni ung tomonga, ikki-uch tishni chap tomonga egiladi. Agar S urtacha bulsa, bitta tishni ungga, ikkinchi tishni chap tomonga, uchinchi tishni esa uz xolatida koldiriladi.

Arra bilan ishlashda egovlash singari kuchni muvozanatlash, kulning kuchini tugri yunaltirish, arrani kathiy gorizontal xolatda tutish lozim. Ung kul arrani ilgarilama-kaytma xarakatga keltirayotganda, chap kul bilan arra bosib turiladi. Arrani bosib oldinga yurgizilganda metall kesiladi, salt yurishida esa arra tishlari fakat metall sirtida sirpanadi, shuning uchun unga kuchlanish bermaslik kerak.

Yumalok, kvadrat, tasma va list materiallarni qirkish Yumalok materialni qirkish. Kichik diametrli metallar kularra bilan, katta diametrli uk val va shunga uxshash metall zagotovkalari vint kirkar dastgoxlarda xamda gildirakli arralar yordamida kirkiladi.

Zagotovkaga kernlab iz tushirib, uni giraga gorizontal xolatda kisiladi va uch yokli prizma egov bilan katta bulmagan arikcha ochiladi. Polotnoga mineral moy surkab uyikdan arralanadi. Zagotovkani butunlay qirkish yoki kirkiladigan kismini sindirmay koldirish mumkin. Agar zagotovkaning toretsiga dastgoxda ishlov beriladigan bulsa (egovlash va b.) uning ikki-turt tomonidan kesik xosil kilib, sungra giraga kisilgan xolatda bolga zarbasi bilan sindiriladi.
Qirkishni boshlashda chap kul bosh barmogining tirnogini zagotovkaga kuyib, arra polotnosini tirnokda jipslanadi. Arrani fakat ung kul bilan ushlash kerak.
Kvadrat kesimli detalni qirkishda uni gira jagiga maxkamlab, arrani biroz kiya xolda xarakat kildirib dastlabki arikcha ochib olinadi. SHundan keyin arrani gorizontal xolatda ushlab zagotovka arralanadi.
Zagotovkalarni chukur qirkish uchun ikki kul bilan arralanadi, bu xolda chap kul bilan dastgox ramkasini bosib, ung kulda arrani ilgarilama- kaytma xarakat kildiriladi.
Mexnat xavfsizligi

Arra bilan ishlashda kuyidagi koidalarga rioya kilish lozim:

• 
  kalta zagotovkalarni kengrok tomonidan qirkish, burchakliklar, shvellerlar, kush tavrli metallarni qirkishda zagotovkaning xolatini uzgartirish;
  
• 
  qirkishda polotnoning qirkish zonasiga tulik kirib chikishiga ehtibor berish;
  
• 
  arra bilan ishlashda uni siltamasdan, shoshilmasdan, bir mehyorda, taxminan bir dakikada 30—40 juft ish yulini amalga oshirish (bu mеhyordan oshirilsa, polotnoning kizishi natijasida tishlari utmas bulib koladi);
  
• 
  ish yakunida polotno tarangligini biroz bushashtirish (arraning gira yoki zagotovkaga tasodifan kattik urilishi natijasida polotno uzilib ketishi mumkin);
  
• 
  qirkish jarayonida polotnoning kizib ketishiga yul kuymaslik;
  
• 
  arraning ravon ishlashi uchun vakti-vakti bilan polotnoni mineral moy bilan moylab turish;
  
• 
  jez va bronzalarni fakat yangi polotnolar bilan qirkish (chunki ozgina ishlatilgan polotno tishlari xam jez va bronza sirtidan sirpanib utadi);
  
• 
  arraning bitta tishi singan takdirda xam ishni tuxtatib, singan tishni olib tashlash yoki uni charxlash kerak
  

Tayanch iboralar:

Qirkish - materialning bir kismini zagotovkadan ajratish jarayoni. Qaychi - metall listni 0,5-1,0 mmgacha kirkadigan asbob.

Jodi qaychi - metall listni 1,5-2,5 mmgacha kirkadigan asbob.

Kularra - kalin profilli metall, tsilindrsimon detal zagotovkalarini qirkish uchun ishlatiladigan asbobdir.

MAVZU: Metallarni to’grilash

Reja:

1. 
   Metallarni to’g’rilash
   
2. 
   To’g’rilash asboblari va moslamalar
   
3. 
   To’g’rilash usullari
   
4. 
   Mexnat xavfsizligi
   

Enli tomoni bukilgan metall tasmasini to’g’rilash. Tasmadagi kavarik joylar bur bilan belgilab chikiladi. Kulkop kiyiladi. CHap kul bilan metall tasma uchidan ushlab, kavarik tomoni ustiga kilib sandon- taxtaga kuyiladi. Bolga ung kulga olinadi Tasmaning eng kavarik joylariga bolga (tukmok) bilan kattik urilib, tasma to’g’rilangan sari zarb kuchi kamaytirila boradi, zarur bulganda metall tasma vakti - vakti bilan ikkinchi tomoniga agdarib turiladi. Zarb kuchi tasma kesimining ulchami va egrilik darajasiga karab uzgartiriladi. To’g’rilash yengil zarblar bilan tugatiladi.

CHivik metallni to’g’rilash.

Doiraviy kesimli sandon -taxtada to’g’rilash. Dumalok chiviklar metall tasmasi singari to’g’rilanadi va tekshiriladi.

Doiraviy kesimli chiviklarni prizmalarda to’g’rilash. CHivikni sandon- taxta ustida dumalatib, kavarik joylari aniklanadi va bur bilan belgilab chikiladi. CHivik prizmalarga kavarik joyi yukoriga karatib shunday urnatiladiki, prizmalar belgidan 50-100 mm masofada buladi. Yumshok metall (mis. kurgoshin)dan yasalgan kuymali bolga bilan kavarik joyga uriladi. CHivikni pulat bolga bilan to’g’rilashda yumshok metalldan yasalgan ost kuyma qo’llaniladi. Tekislash sifati ilgari kursatilgan usullarda tekshiriladi.

Valni pressda to’g’rilash. Val press markaziga erkin aylanadigan kilib urnatiladi. Bur ung kulga olinib, kul kuzgalmas tayanchga tiraladi. CHap kul bilan val aylantirilib, bur asta-sekin valga yakinlashtiriladi (agar val egri bulsa, bur valning ayrim kavarik joylariga tegadi). Press prizmalari (burama yoki shpindel) ostiga valning aniklangan kavarik kismi yukoriga karatib urnatiladi. Dastak aylantiriladi, pressning burama uki bilan valga bosilib, vakti-vaktida valning tugri chiziklari bilan chizgich orasida xosil bulgan tirkishga karab tekshiriladi. Ezilish va pachoklanishga yul kuymaslik uchun val tagiga yumshok metalldan yasalgan ost kuymalar kuyiladi.

Metall listni to’g’rilash

Kalinligi 0,5 mm listlar bolga yordamida va kichik listlar taxtacha vositasida to’g’rilaniladi.

Bitta kavarikli listni to’g’rilash. Kavarik joy bur bilan chiziladi. List tayanch sandon-taxtaga kavarik tomoni yukoriga kilib shunday kuyiladiki, u sandon-taxtaga butun yuzasi bilan yotadi. List chap kul bilan ushlanib, bolga ung kul ga olinadi va uning bilan list chetidan kavarik, tomon urib boriladi, eng burtik joyga yakinlashgan sari zarblar kuchsizlanadi. To’g’rilash vaktida list gorizontal tekislikda shunday buriladiki, zarblar uning butun satxi buylab bir tekis taksimlanadi.

Yupka listni taxtacha yordamida to’g’rilash. List sandon-taxta ustida chap kul bilan ushlanib, yogoch yoki metall taxtacha bilan bosib to’g’rilanadi. To’g’rilanayotgan list vakti-vakti bilan agdarib turiladi.

Metallni to’g’rilash usullarini kullashda xavfsizlik koidalari

To’g’rilash juvalarining yukorigi va pastki katorlari orasidagi masofa to’g’rilanadigan listlar kalinligidan 10 % ga ortik bulishi lozim.

Yunaltiruvchi juvalardan pastki katordagi to’g’rilash juvalarigacha bulgan masofa to’g’rilanadigan listlarning nominal kalinligiga teng bulishi zarur.

Bolgachalarning dastalari darz ketmagan va muxralarining dastalari puxta maxkamlangan bulishi kerak.

Bolgachaning muxrasi sillik, jilolangan, sirti bir oz kavarik bulishi lozim.

To’g’rilashda, albatta, kulkop kiyib ishlash zarur, chunki zagotovkalarning gadir-budurlari va utkir kirralari kulni jaroxatlashi mumkin.

Ish urinlari toza va tartibli, asboblar soz saklanishi kerak.

Ishlov beriladigan zagotovkalar puxta maxkamlanishi lozim.

To’g’rilanadigan metall tasma va chivik kamida ikki joyi bilan sandon taxtaga tegib turishi kerak.

Mavzu: Metallarni egish

Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Metallarni egish asboblari
   
3. 
   Egish usullari
   
4. 
   Mexnat xavfsizligi
   

Kirish

Metallga jismoniy kuch ishlatib, uning shaklini uzgartirish - egish deyiladi. CHilangarlikda buyumlarni giraga kisib yoki sandonga kuyib, bolgada zarb berish orkali shakli uzgartiriladi. Yupka listlar tukmok bilan, diametri 3 mm gacha bulgan simlar esa ploskogubtsa yoki ombir bilan egiladi. Plastik materiallar egilishga moyil buladi. Detallarni egishda to’g’rilagich, egish mashinalari (presslar)dan foydalaniladi. Egish kuyidagicha amalga oshiriladi: ikkita kuzgalmas tayanchda erkin yotuvchi zagotovkaga eguvchi kuch (zarba) tahsirida egiluvchi kuchlanish xosil kilinadi. Agar bu kuchlanish materiallarning kayishkoklik chegarasidan oshmasa, zagotovka olgan shaxs uz asliga kaytsa, bunday material egilgan xisoblanadi. Ammo, egishning moxiyati shuki, zagotovkaga berilgan. Yangi shakl uzgarmasdan kolishi, buning uchun egish kuchlanishi materialning kayishkokligidan kuchlirok bulishi kerak.

Kalinligi 4 mm, eni 12 mm, diametri 120 mm bulgan pulat xalka yoyilmasining uzunligini aniklaymiz.

Taxtani aylana shaklida bukib, tsilindr xalka xosil kilamiz. Uning tashki kismi chuziladi, ichki kismi esa kisiladi. Binobarin, zagotovkaning uzunligi xalkaning ichki va tashki aylanalari yigindisining yarmiga teng.

Girada ikki yoklama burchaklik yasash rejalash, zagotovkani kesib olish va to’g’rilashdan keyin bajariladi. Tayyorlangan zagotovkani burchakliklar orasiga kuyib kisilgach, bolga zarbi bilan egiladi. Keyin ikkinchi uchi xam xuddi shu usulda egiladi. Nixoyat egib bulingan zagotovkani ulcham buyicha egovlab silliklanadi.

Xomut tayyorlash (egish). Zagotovkaning uzunligi xisoblangach, egiladigan joyini giraga vertikal urnatilgan tsilindr-to’g’rilagichga urab ploskogubtsa bilan sikiladi va atrofi boglanadi. Bu ishni ikki ishchi bajarish kerak: birinchi ishchi ploskogubtsa bilan zagotovkani to’g’rilagichga urab tortib turadi, ikkinchisi bolga bilan uram atrofiga zarba berib chikadi.

Kruglogubtsa bilan ilmokni egish. Ilmok ingichka simdan egib yasaladi. Simning bir uchini kruglogubtsa bilan kisib uriladi. Ilmok chizmadagi shaklni olgach, ploskogubtsa yordamida unga oxirgi ishlov beriladi. CHivikning oshikcha kismi keskich kirkib tashlanadi.

Turt rolikli dastgox stanina ichida xarakatga keltiriladigan mexanizm, ikkita aylantiruvchi va zagotovkani kisib turuvchi roliklardan tuzilgan. Egish radiusi dastalar bilan sozlanadi. Dastgox kuyidagicha ishlatiladi: dastani soat miliga teskari xolatda aylantirib dastagi rolikni egiladigan profil ulchamiga mos kattalikda yukoriga kutariladi. SHundan keyin dastani soat mili buyicha aylantirib yetaklovchi rolikni ishlov beriladigan profilga bosiladi va elektr yuritgichni xarakatga keltiriladi. Yetakchi roliklarni ishga solish va tuxtatishni dasta yordamida amalga oshiriladi.

xizigan x,olda egish usuli diametri 100 mm gacha bulgan kuvurlar uchun qo’llaniladi. Kuvurni kizigan xolatda ichiga kum tuldirib egishda dastlab, u kizdirilib, bir uchi metall yoki yogoch tikim bilan berkitiladi. Idishda sodir buladigan yorilish va shunga uxshash xolatlarning oldini olish uchun kuruk kum teshiklari 2 mm li elakdan utkazilib, tosh va shagaldan tozalanadi.

Mis va jez kuvurlarini egish. Mis, jez kuvurlarini sovuk xolda idish uchun ular suyuklashtirilgan kanifol, parafin yoki kurgoshin bilan tuldiriladi.

Mis kuvurlarini egishda ularni 600-700° da kizdirib sovuk suvda sovutiladi. Sovuk xolatda egish uchun tuldiruvchi sifatida suyuklashtirilgan kanifol, kizdirilgan usulda esa kum ishlatiladi. Jez

44

kuvurlarni sovuk xolatda egish uchun 600-700⁰ S da kizdiriladi. Duralyumin kuvurlarni esa 3 50-400⁰ S da kizdirib sungra xavoda sovitiladi. Tuldiruvchi sifatida kanifoldan foylaniladi.

Nuksonlar. Metallni egishda eng kup uchraydigan nuksonlardan biri kiyshik egilish yoki ishlov beriladigan materiallarning sirtlaridagi shikastlanishlardir. Zagotovkani notugri rejalash yoki detallni giraga notugri urnatish, shuningdek bolga zarbasini notugri berish kabilar nuksonlarni keltirib chikaruvchi asosiy sabablardir.

Kuvurni egishda kuyidagi shartlar bajarilishi lozim:

• 
  kuvur tashki sirtining tugri shaklda bulishi;
  
• 
  kuvurni siltimasdan bir tekis egish;
  
• 
  kuvur sirtidagi gijimlarni bolgalash bilan to’g’rilash;
  
• 
  gijim xosil bulishining oldini olish maksadida zagotovkani avval kattarok radiusda egib, sungra andoza shakliga keltirish;
  
• 
  kizdirib egishda zagotovkaning ishlov beriladigan kismi sovib kolsa uni kizil ranga kirguncha (800⁰S) kizdirish, sungra egish;
  
• 
  kuvur tekshiruvdan utkazilgandan keyin tikinni chikarib tashlash, ichidagi kumni tukish va zagotovkani yuvish.
  

Mexnat xavfsizligi. Metallarni egishda kuyidagi koidalarga rioya kilish kerak:

• 
  zagotovkani giraga yoki boshka moslamaga tugri va ishonchli urnatish;
  
• 
  fakat sozlangan moslamalar va jixozlarda ishlash;
  
• 
  ish boshlashdan avval egish mashinalarining yuriknomalari bilan tanishib chikish;
  
• 
  extiyotlik bilan ishlash, kul barmoklarini shikastlanishdan saklash;
  
• 
  kulkoplar kiyish va ish kiyimining tugmalarini kadash.
  

Tayanch iboralar:

Plastik - egiluvchan.

Xomut - bir tomoni ochik xalka.

Kruglogubtsa - kisish kismi konussimon ombur.

Press - metallarni to’g’rilash, egish va qirkish dastgoxi.

Mavzu: Egovlash

Reja:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Egovlar turi.
   
3. 
   Egovlar tasnifi.
   
4. 
   Egovlash usullari.
   
5. 
   Fason yuzalarni egovlash.
   
6. 
   Mexnat xavfsizligi.
   

Kirish

Egovlash metall yoki detallarga ishlov berish, ularning mahlum katlamining olib tashlanishidir. Egov bilan detalga talab etilgan ulcham buyicha shakl berish, detallarni payvandlashga tayyorlash, detal yuzalarini tekislash, uyik, teshik va boshka konstruktiv elementlarga ishlov berish mumkin. Detallarni rejalash yoki kuyishda. egovlash uchun ulchami 0,5 dan 0,25 mm. gacha bulgan kuyimlar koldiriladi. Egovlash bilan ishlov berish anikligi 0,2—0,05 mm, ayrim xollarda 0,001 mm. gacha bulishi mumkin.

Egov pulatdan yasalgan, mahlum profilga ega bulgan brusok asbob. Uning ishchi kismi, kuyruk kismi, kirrasi va ensiz tomoni bor. Ishchi kismi (tishi) kertiklardan iborat bulib pona shakliga ega. Egov kertik ulchamlari va shakli, uzunligi, brus shakli buyicha turlarga bulinadi. U10, U13A va legirlangan pulatdan yasaladi. Egovga ishchi sirtlari kertiklangandan keyin termik ishlov beriladi.

B ir yokli egovlarda tishlar uning ukiga nisbatan kiya joylashgan. Tishlar nisbatan uzun bulganligidan, keng qirindi oladi. SHuning uchun bir yokli egovlardan yumshok metall va metall bulmagan materiallarga ishlov berishda foydalaniladi.