Kirish Asosiy qism

2.1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yiladigan talablar

Hozirgi davrda Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir” degan fikrini ko’p mushohada qilinmoqda.Buyuk ma’rifatparvarning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda bu uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhum va dolzarbdir. Chunki ta’lim tarbiya ong mahsuli lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim –tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi”-:degan Prezidentimiz I.A.Karimov

Hozirgi davrda aqliy tarbiya muhum ahamiyat kasb etmoqda. Chunki siyosiy iqtsodiy, ijtimoiy vazifalarni hal etish ko’p jihatdan jamiyatning va undagi har bir shaxsni aqliy darajasiga bog’liqdir. Aqliy tarbiya-shaxsni har tomonlama rivojlantirishning muhim tarkibiy qismidir. U bolalarga aqliy tasavvur va bilimlarni singdirish, ularga shaxsning aqliy his tuyg’u va sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan jarayondir. Aqliy tarbiya jarayonida bola aqliy jihatdan kamolga yetadi. Aqliy tasavvurlarning rivojlanish jarayonida eng avvalo ular o’zlarining boshqalar bilan bo’ladigan munosabatlarida ongli tushuna boshlaydilar; tengdoshlari va kattalar bilan bo’ladigan munosabatlarda ahloq sabablari rivojlana boradi.

Tarbiya shunday tashkil etilishi kerakki aqliy talablar bolalar xulqi, ularning o’zaro munosabatlari uchun mo’ljal bo’lsin. Pedagogika fani bolaning aqliy rivojlanishda tarbiya va ta’limni muhum omil deb hisoblaydi. Pedagogika va ruhiyatga oid juda ko’p tadqiqotlar natijalarni ko’rsatishiga maktabgacha tarbiya davri bolaning ma’naviy shakllanishda eng muhim maqsadga qaratilgan ta’lim-tarbiya shakllana boshlaydi. 6-7 yoshga borganda esa ijobiy xulq normalarining ancha barqaror shakli yuzaga kelib, bola tevarak –atrofdagilar bilan bo’ladigan munosabatda ana shu egallab olgan axloq qoida va normalari nuqtai nazaridan ish tutadigan bo’lib qoladi. Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab aqliy tarbiyaga berib borish muhim ahamiyat kasb etadi.

“Tarbiyaga shunday tashkil etilishi kerakki, aqliy talablar bolalar xulqi ularning o’zaro munosabatlari uchun mo’ljal bo’lib qolsin” Insonning aqliy rivojlanishda odamlarning birga yashashlari jarayonida shakllangan va rivojlangan boyigan holda avloddan- avlodga o’tadigan oddiy axloq normalarini egallash katta ahamiyat kasb etadi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashda yuzasidan olib boriladigan ishlar umumiy vazifalarga muvofiq rivishda taokmillashtirilishi lozim. Maktabgacha yoshda shakllanadigan aqliy his –tuyg’ular, xulq atvor odatlari va tasavvurlar butun bolalar faoliyatiga va ular o’rtasidagi bolalar bilan kattalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar kompleksiga hal etuvchi ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim –tarbiyaviy ishlar mazmuni va shakllari bola imkoniyatlarini hisobga olgan holda aniqlashtiriladi. Pedagoglarning “Bolalar bog’chasida ta’lim -tarbiya dasturi”ga tayanib, maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy va mehnat faolligini rivojlantirish insoniy fazilatlar va jamoatchilik asoslarini, fuqarorlik his –tuyg’ularini rivojlantirish to’g’risida iloji boricha g’amxo’rlik qilishlari muhimdir.

Shu maqsadda bolalarning qo’llaridan keladigan ishlarni bajarish, o’yin va mashg’ulotlardagi ta’lim, o’yin va mashg’ulotlardagi ta’lim, mazmunli muloqotdan foydalanladi.

Bolalar bilan rejali ravishda izchil ish olib borish ularning aqliy tasavvurlarini ham, real aqliy xulq –atvorlarni darajasini ham oshiradi: maktabgacha yoshdagi bolalarda ko’p narsani o’z qo’llari bilan qilish va qilingan ishlardan quvonish, kattalar mehnat natijalarni qadrlash ko’nikmalarni rivojlantiradi; umumiy foydasi uchun qilinadigan ishlarda o’zlari ishtirok etishga, birga o’ynash, shug’ullanish, umumiy maqsadlarni qo’yish va amalga oshirishga intilish vujudga keladi. Bularning barchasi bola shaxsining ijtimoiy yo’nalishini belgilaydi eng muhimi ancha keyin, maktab yoshid g’oyaviy siyosiy aqliy tarbiyani mufaqqiyatli amalga oshirish, dunyoqarashni mehnatga ijobiy munosabatni shakllantirish imkonini berali.

Qadim –qadimdan o’zbek, sharq klassiklari ijodida axloq – odob masalasi markaziy o’rin egallab kelgan. Kaykovusning “Qobusnoma” sidan tortib Al –Xorazmiy, Abu Nosr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolarning nazmiy va nasriy asarlaridan Yusuf Xos Xojibning “Qutatg’u bilig” (Baxt keltiruvchi bilim) Axmad Yugnakiyning “Hibotul haqoyiq” (Haqiqat sovg’alari) imom Ismoil al Buxoriyning “Al –Adab al Mufradot” (Adab durdonalari) kabi jaxonga mashg’ur asarlarida, Alisher Navoiyning o’lmas she’riyatida, Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” ida, Kamoliddin Xusayin, Voiz Koshifiyning “Axloqi muhsimiy” kabi asarlarida axloq odob masalalari yoritilgan.

Koshifiyning asarlaridagi ta’lim –tarbiya axloq masalalari ko’pchilik chun andoza, namuna, odob normasi sifatida qisqa, asosli yakunda qilib yozilgan.

Koshifiyning asarlaridagi ta’lim –tarbiya axloq masalalarini ko’pchilik uchun andoza hisoblanadi. Koshifiyning fikricha inson fazilati uning egallagan ta’lim –tarbiyasiga bog’liq.

Shundagina u odobli hisoblanishi mumkin. “Odob –bu qalbim yomon so’zlardan va namunali xulqdan saqlay olish, o’zini va so’zlarni ham hurmat qila bilishdadir”1 deydi mutafakkir. Uning fikricha yaqin fikrni A.Navoiy ijodida ham ko’ramiz.

Axloqning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan: “Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo barokati bilan umrbod bahramand bo’ladi. Adab, kichkinalar mehrini ulug’lar ko’ngliga soladi va u muhabbat ko’nglda abadiy qoladi”2 degan edi buyuk shoir. Bu bilan u kishilarning insoniylik belgini uning odobli, axloqli ekanligi bilan o’lchanadi, deb ta’kidlaydi.

A.Navoiyning “Mahbub ul qulub” asarida odob axloqga oid g’oyalar ilgari surilgan. Uning birdan –bir orzu –umidi, ideali insonga bo’lgan mehr muhabbat, samimiylik edi. Uning quyidagi misralari fikriimizning yaqqol dalilidir.