Kirish. Asosiy qism. Fe'l. Fe'lning semantik ma'nolari

Natijali faoliyat fe'llari tizimi yasamoq, qurmoq, bunyod etmoq, hosil bo 'hnoq, chizmoq, yozmoq, barpo qilmoq, arralamoq, oarchalamoq, sayqal bermoq, randalamoq, sindirmoq, emoq, 9 'chirmoq kabi brrfiklarni o'z ichiga oladi.
Tafakkur fe'llari sirasiga insonning fikrlash qobiliyati silan bog'liq o'ylamoq, fikrlamoq, xayol surmoq, tafakkur qilmoq, 9 'yga botmoq, ko 'z oldiga keltirmoq, bir qarorga kelmoq, xulosaga kelmoq kabilar kiradi.
Munosabat fe'llari qatorierkalamoq, suymoq, yaxshi ko 'rmoq, parvona bo 'hnoq, rahmi kelmoq, xushomad qilmoq, yon bosmoq, maftun bo'lmoq, e'zozlamoq kabi ijobiy xarakterdagi munosabat fe'llari, beti qursin, xudo olsin, qorasi o'chsin, baloga viriftor bo Isin, juvonmarg bo 'Igur kabi salbiy xarakterdagi Tiunosabat fe'llaridan tashkil topadi.
Fe'l ma'noviy guruhlarida ham markaz va qurshov lekse-malari farqlanadi. Masalan, ma'nodosh fe'llarda bosh (dominanta) io'z, uyadoshlik paradigmasida uya (giperonim) markaz leksemasi nsoblansa, boshqa ma'nodoshlar va uyadoshlar (giponimlar) qurshov leksemalan deyiladi. Kulmoq fe'li dominanta sifatida Dunga ma'nodosh boshqa leksemalami, buzmoq esa buzishning :urli ko'rinishlarini ifodalaydigan giponim leksemalami uyushtirib :uradi. So'zlar yirikroq butunliklarga birlashtirilganda, markaz ieksemasigina bu butunlikdan joy oladi. Qurshov leksemalari esa ining «soyasi» sifatida quyida qolaveradi. Masalan, kulmoq, vig'lamoq, xursand bo'lmoq leksemalari o'z atrofida ko'plab fe'llarni birlashtirgan. Lekin ular bu uch leksema mansub tizimga Fe'llarda so'zshakllarning turlari. Fe'llarda ham, boshqa urkumlarda bo'lgani kabi, so'zshakllar nol shaklli, sintetik, sinte-:ik-analitik, takrony ko'rinishlarda bo'ladi.
Fe'lning grammatik shakllardan xoli qilingan o'zak-negizi lar doim kelasi zamon, buyruq mayli, aniq nisbat, ikkinchi shaxs, 3irlik ma'nolarini ifodalaydi: bor, kel, o'qi, yoz, sev, ayt, ishoii
kabi. Bunday so'zshakllar nol shaklli deyiladi. Yuqorida aytilgani-dek, nol shakl masalasi o'zbek tilshunosligida o'z echimini kuta-yotgan muammolardan biridir.
Grammatik shakli qo'shimcha tusida bo'lgan fe'llar sintetik shaklli so'zshakl deyiladi. O'qiyman, bordim, kelyapman, yozayotirman, shoshib, kelgach, kelgan kabi. Bunda grammatik shakl fe'l o'zak-negiziga «yopishgan» holdadir.
Fe'llar nomustaqil fe'llar bilan shakllangamda, albatta, sintetik-analitik ko'rinishda bo'ladi. Masalan, o 'qib chiqdi, ayta boshladi, borgan ekan kabi, Bunda ham «yopishgan», ham «ajralgan» grammatik shakllar yaxlitlikni tashkil qilganhgi uchun u sintetik-analitik shakl atamasi bilan yuritiladi.
Takrony shakllarni faqat takrony deyish unchalik to'g'n emas. Chunki bunda takrorlanayotgan fe'l awal sintetik shakl qiyofasiga kiradi, so'ngra takroriy shaklga aylanadi. Masalan, aytdi-aytdi, o'qidi-o'qidi, bordi-bordi kabi. Misollar: Aytib-aytib charchadi, chopib-chopib o'ynadi va h. Bunda takrorlanuvchi fe'l nisbat, o'zgalovchi, kesimlik shakllarini olgan va undan keym takrorlangan.
Ayrim manbalarda fe'llarning juft so'zshakl tun ham ajratilib, unga aytdi-qo 'ydi, topshirdi-qo 'ydi tipidagi misollar kiritiladi. Bunga qo'shilib bo'lmaydi. Chunki juflanayotgan fe'lning ikkalasi ham mustaqil bo'lsa va ularning juftlanishidan yangi grammatik ma'no uqilsagina, uni so'zshakllaming juftligi deyishga asos bo'lur edi. Bunda esa jufthkning ikkinchi qismi ko'makchi fe'l sifatida grammatik ma'no lfodalash uchungma xizmat qilmoqda.