Kirish. Asosiy qism. Fe'l. Fe'lning semantik ma'nolari

Fe'llarning yasalishi
Fe'llar o'ziga xos so'z yasalish tizimiga ega. Ular asosan ^aitiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan yasaladi.
Afiiksatsiya usuli. Affiksatsiya usuli keng qamrovlidir. Bu ^Usul bilan fe'l bo'lmagan so'zlardan fe'l yasaladi.
YAsash asosiga qo'shilib, yasama fe'llar hosil qiluvchi
ffikslarning so'z yasash darajasi ham turlicha. -la, -Ian, -lashtir, -
'^a)\^r, -(a)y kabi affikslar ancha mahsuldor bo'lib, ko'p miqdorda fe'l hosil qiladi. Bu affikslarning har biri turli derivatsion qolipl_ar tarkibida fe'l yasaydi.
1. [ot/sifat/ravish/olmosh/taqlid/undov + la = 1) asosdananglashigan narsa/predmetga ega holatli qilish harakati; 2)asosdan anglashilgan asbob vositasida bajariladigan harakat; 3)asosdan anglashilgan narsa/predmetni yuzaga keltirish harakati]
qolipi ko'p ma'noli bo'lib, uning hosilalari quyidagicha:

1. 
   o'g'itla, moyla, betonla, jilovla, kishanla.tikla, tekisla,
   dumaloqla, to'g'rila, tushovla;
   
2. 
   randala, qaychila, egovla, arrala;
   

3) urug'la, mog'orla, bolala, chuhla, dodla, gumbwla,
sizla, senla, hozirla kabi.
2. [ot/sifat/son + Ian/lash = subuektning asosdan
anglashilgan belgiga ega bo'lishi harakati] qolipi tarkibidagi -
Ian/lash affiksi o'zining murakkab tabiati bilan xarakterlanadi.
Zohiran ular ikki affiksning birikuvi (-la+n va -la+sh) dek ko'rinadi. Chunki hozirgi o'zbek adabiy tilida -la so'z yasovchi va -sh hamda -n nisbat shakllari faol bo'lib, ko'p hollarda ular birgalikda keladi. Shunmgdek, -Ian/lash affikslarida birgalik va o'zlik nisbati ma'nolari ham uqilib turadi {shodlanmoq, salomlashmoq, afsuslanmoq, ajablanmoq, zavqlanmoq, lazzatlan-moq, janjallashmoq, ravshanlashmoq kabi). Biroq bu misollarda -Ian/lash affiksini ajratib bo'lmaydi. Maydalanmoq kabi fe'llarda esa ular ajraladi (mayda+la+n+moq). Demak, bunda -la va -n mustaqil affikslardir.
-Ian affiksining aslida -la va -n affikslarining birikuvidan iborat ekanligini sezish qiyin emas.

1. 
   [taqlid+illa/ira=asos bildirgan tovush yoki obrazniharakat tarzida ifodalash] qolipi faqat taqlid so'zlardan fe'lyasaydi: chirqillamoq, chirsillamoq, likillamoq, guvillamoq,shuvillamoq, mo'ltillamoq, bezillamoq, yarqiramoq, sirqiranwq,mo'ltiramoq, yaltiramoq. -ilia va -ira qo'shimchalari orasidama'noviy farq kuzatilmaydi, balki ular qaysi so'zga qo'shilishibilan farqlanadi, xolos.
   
2. 
   [ot/sifat/taqlid+a] (oshamoq, qonamoq, o 'ynainoq,bo 'shamoq, qiynamoq, shildiramoq, jildiramoq), [sifat/ravish+(a)y] (qoraymoq, toraymoq, ko'paymoq, ozaymoq), [sifat+(a)^r](oaartnoq, ko'karmoq, qisqarmoq, eskirmoq), [ot/olmosh+sira] (aonsirarnoq, suvsiramoq, tuzsiramoq, gumonsiramoq), [son/ _ot/ravish+(i)k/(i)q] (birikmoq, yo'liqmoq, kechikmoq, zo'riqmoq), lsifat/ot+i] (tinchimoq, boyimoq, changimoq), [sifat+t] (to 'latmoq, berkitmoq) qoliplari unumsiz qoliplar bo'lib, birinchidan, ularning hosilalari sanoqli bo'lib, bugungi kunda bu qolip asosida yangi-yangi so'zlar hosil qilib bo'lmaydi, ikkinchidan, bu hosilalar davr o'tishi bilan derivatsion ma'nosi jihatidan bir-biridan shu darajada uzoqlashib ketganki, ular asosida qolipning o'ng, ya'ni ma'noviy tomonini chiqarib, aniqlab bo'lmaydi. Kamsitmoq, boshqarmoq, g'ivirmisoq, yo'qolmoq, kuchanmoq, yotsinmoq, qiziqsinmoq kabi fe'llarning ham yasamaligi aniq, lekin ulardagi affikslar ayrim so'zlar doirasida chegaralangan. Ularga nisbatan ham yuqorida aytilgan fikr o'rinli.
   

Eslatma: siltala, tortqila, opichla kabi so'zlardagi shakl yasovchi -la affiksini fe'l yasovchi -la affiksi bilan almashtir-maslik kerak. Ular omonim affikslardir.
-kila (-qila, -gila,- g'ila), - imsira, - inqira, sh/ish (to'lish, qizish, ozish), q/iq/k/ik(toliq, ko'nik), -qi/g'i affikslari hozirgi o'zbek adabiy tilida harakatning tarzini (kuchli/kuchsizligi, takro-riyligi kabi) bildirganligi uchun shakl yasovchilar sifatida qaraladi.