Кириш 3 I боб. Экологик терминлар тадқИҚининг назарий асослари

УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
Сўз предметларни номлаш билан бирга улар ўртасидаги муносабатларни ҳам акс эттиради. Инсон бирор предмет ёки ҳодисага ном қўяр экан, аввало, шу объект тўғрисида тушунчага эга бўлади, шу объектнинг бошқа объектлар ўртасидаги ўрнига, улар билан алоқасига аҳамият беради. Бироқ, ҳар қандай сўзнинг келиб чиқиши инсон онгининг маҳсули бўлиб, у сўзнинг объектив томони билан доимо боғлиқ бўлавермайди.
Термин билан термин бўлмаган бирликларни ўзаро фарқлашда олим томонидан берилган мазкур таъриф жуда қимматлидир. Унинг таърифидан шу нарса маълум бўладики, биз термин деб атайдиган бирликлар структур жиҳатидан лексема, вазифаси жиҳатидан эса термин бўлиши мумкин. Терминларнинг вазифаси фан, техника, санъат, ишлаб чиқариш каби турли соҳаларга тааллуқли нарса ва ҳодисаларни аниқ номлашдан иборатдир. Биз ўз тадқиқотимизда турли тизимли тилларда экологик лексиканинг лисоний хусусиятларини қиёсий жиҳатдан комплекс ўрганишга ҳаракат қилдик. Тадқиқотнинг комплекслилиги шундаки, унда турли тизимли экологик лексиканинг лексик ҳамда шакл ва маъно муносабатлари таҳлил қилинди.
Бизнинг турли тизимли тилларнинг эколексикаси устида олиб борган кузатишларимиз қуйидаги хулосаларни чиқариш имконини берди:
Замонавий жамият олдида турган глобал экологик муаммоларнинг ечимини топишда илм- фаннинг кўп соҳаларига, шу жумладан, тилшуносликка оид билим ва тажрибага эга бўлиш биринчи даражали заруратга айланди. Экологияга қизиқиш маълум ижтимоий сабаб, яъни атроф-муҳитни яхшилашга бўлган интилиш-истакнинг кучайиб бораётганлиги билан ҳам боғлиқ. Экология фанлараро фан бўлиб, унинг объекти табиий гуманитар фанларни, фундаментал ва амалий илмий фаолиятни бир-бирига яқинлаштиради.
Жамиятнинг табиий атроф-муҳитга кенг таъсир ўтказиши ва бунинг натижасида юзага келадиган ҳодисаларни экологик нуқтаи назаридан ўрганиш уларни номлаш, ифодалаш учун янги сўз, термин ва бирикмали бирликларнинг яратилишини тақозо қилади.
Экотизим ва уни ўрганиш муаммоларининг мураккаблиги табий ва ижтимоий гуманитар фанларнинг экологик тадқиқотлар доирасида бирлашувини тақозо қилди. Бунинг натижасида экология ўнлаб йўналишларни ўз ичига олган комплекс интегратив фанга айланади. Бу ҳолат барча тиллардаги экотерминларнинг байналминал табиатини белгилайди.
Замонавий экология лексикаси ва терминологияси шаклланиш босқичида эканлиги аниқ, чунки турли илмий йўналишларнинг экологиядаги интеграциялашуви ҳали тугамаган, экологиянинг айрим йўналишлари ноаниқлиги сабабли эса “экология” терминининг ўзи ҳам универсал характерга эга бўлиши билан ифодаланади.
Экология сўзи келиб чиқиши жиҳатидан ҳам жуда қизиқ тарихга эга. Олинган маълумотларга кўра, ушбу тиллардаги эколексика қадимги туркий тиллар таъсирида шаклланиб борган. Унинг кейинги ривожланиши ислом дини, араб ва форс тилидан ўзлашмалар қабул қилиниши каби тарихий фактлар билан боғлиқ.
Қадимдан пайдо бўлган эколексика ижтимоий соҳаларга мансуб бўлганлиги туфайли такомиллашиб боради. Бу, ўз навбатида, уларга бўлган лисоний қизиқишни орттиради. Натижада эколексемалар ҳақида янги тадқиқотларнинг юзага келишига сабаб бўлади.
Ҳар қандай тилда бўлгани каби ўзбек ва қорақалпоқ тилларидаги лексика бошқа тиллар таъсири остида янги сўзларни ўзига ўзлаштириб боради ва натижада фақат ўзларига тегишли лексик бирликлар, сўз ясовчи воситалар, янгича сўз ясаш усуллари, янгича деривация механизми юзага келади.
Турли тизимларга мансуб тиллардаги эколексика номинацияси ҳодисаларини фақат тилшунослик нуқтаи назаридан эмас, балки, унга яқин турган фан соҳалари (масалан, когнитивистика) ютуқларига таянган ҳолда ўрганиш мазкур сўзларнинг табиати ва ундаги динамик ўзгаришларни, нутқда қўлланиш принципларини, ички тузилишлари, шунингдек, кейинги тараққиёт йўлларини аниқлаш имкониятларини кенгайтиради ва уларни ҳар томонлама тўлиқроқ талқин этишга ёрдам беради.
9. Инглиз ва ўзбек тилларида эколексикани ўрганиш мисолида ҳам шу нарса аён бўлдики, ҳар бир тил дунёни турлича қисмларга ажратади ёки ҳар бир тил орқали дунё турлича, яъни турли лисоний воситалар ва усуллар ёрдамида қисмларга бўлинади, ундаги объектлар бир бирига ўхшаш ёки фарқли тил воситалари ёрдамида номланади. Ҳар бир тил ўзининг беқиёс миллий хусусиятлари билан буюк замонавий экологик таълимотни яратиш ва ифодалашда фақат ўзига хос тарзда ноёб “қурилиш” материали сифатида хизмат қилади.
Изланишларимиз эколексика икки катта лексик семантик гуруҳга ижобий ва салбий маънога эга экологик бирликларга бўлинишини яққол кўрсатди. Улар қуйидагилардан иборат: а) ижобий маънога эга эко лексика инглиз ва ўзбек тилларидаги кенг тарқалган.
Ўзбек тилида янги экосўзлар конверсия, яъни бир сўз туркумига тегишли сўзнинг бошқасига ўтиши натижасида ҳосил бўлади. Бунга асосан, отлар тоифасига ўтиб қолган сифатлар, ҳаракат номлари киради.
Инглиз ва ўзбек тилларига мансуб эколексикада қўшма сўзлар ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг кўп қисмини отлар ташкил қилади. Улар асосан, экотерминлар сифатида хизмат қилади. Қўшма экотерминлар қиёсланаётган барча тилларда яна сўз бирикмасининг қўшма сўз ҳолига келтириш, яъни лексикализациялаш ва сўз бирикмасининг суффиксли қўшма сўзга айлантириш усуллари ёрдамида ҳосил қилинади.
Инглиз ва ўзбек тиллари эколексикаси лексика миқёсида ясалишига кўра ҳам ўхшаш ҳам фарқли жиҳатларга эга. Айрим туркий тилларда қўшма сўзлар, жуфт ва бирикмали сўзлар аналитик усулда ясалган экономлар деб таърифланади. Бирикмали экосўзлар инглиз ва ўзбек тилларида эколексиканинг энг кўп қисмини ташкил қилади. Улар тузилишига кўра эркин синтактик сўз бирикмаларига яқин туради.
Инглиз ва ўзбек тилларига мансуб тиллардаги эколексиканинг ясалиш хусусиятларидаги кўп жиҳатлар типологик категориялар сифатида намоён бўлади. Экосўз ва экотерминларнинг асосий лексик семантикаси тил иерархиясининг лексик ва синтактик миқёсларида ҳар бир тилнинг ўзига хос ва фарқли сўз ясаш воситалари ва усуллари орқали ўз ифодасини топади.
Экология фанининг янги фан сифатида пайдо бўлиши ва ривожланиши тегишли ҳодисаларни белгиловчи янги терминлар пайдо бўлиши билан бирга кечмоқда. Экотерминлар табиатини ўрганиш, уларнинг ички ва ташқи тузилишини айнан умумистеъмолдаги сўзнинг термин сифатида англанишига қараб аниқланади. Шунинг учун экотерминни бир пайтнинг ўзида ҳам лисоний белги, ҳам экологик илмий тушунчани ифодаловчи асосий тушунчадир.
Инглиз ва ўзбек тилларига экологик лексикани ўрганиш мисолида шу нарса аён бўлдики, ҳар бир тил дунёни турлича қисмларга ажратади ёки ҳар бир тил орқали дунё турлича, яъни турли лисоний воситалар ва усуллар ёрдамида қисмларга бўлинади, ундаги объектлар бир бирига ўхшаш ёки фарқли тил воситалари ёрдамида номланади.
Шу кунга қадар тнглиз ва ўзбек тиллари эколексикаси юзасидан тадқиқотлар, ҳатто экологияга оид луғат ҳам яратилмаганини экология муаммоларига ижтимоий миқёсда етарли даражада эътибор берилмаётганлиги билан ҳам изоҳлаш мумкин. Шу мақсадда экология соҳасига тўпланган материаллар асосида илк бор инглиз ва ўзбек тиллари эколексикасининг тарихини, этимологик манбаларини аниқлашга уриниб кўрилди.