Кириш 3 I боб. Экологик терминлар тадқИҚининг назарий асослари

3.2. Экотерминларнинг синтактик ва аналитик ясалиши

Айрим туркий тилларда қўшма сўзлар, жуфт ва бирикмали сўзлар аналитик усулда ясалган экономлар деб таърифланади.
Бирикмали экосўзлар рус, инглиз, ўзбек тилида эколексиканинг энг кўп қисмини ташкил қилади. Улар тузилишига кўра эркин синтактик сўз бирикмаларига яқин туради. Агглютинатив тилларда бирикмали экотерминларнинг компонентлари, асосан изофали боғланиш билан боғланган отлар ташкил қилади: экологик хавфсизлик – ўсимликлар дунёси; ҳаво алмашиш. Бундай турдаги бирикмали экосўзларда баъзан уч ва тўрт компонентлар қатнашган бўлиши мумкин:
инсониятнинг табиатга таъсири;
атроф муҳитининг аҳволи;
табиий муҳитга иқтисодий зиён.
Бундай сўз ясаш усуллари кўпроқ экотерминлар доирасида кузатилади ва улар аббревация ҳамда новербал субституция (алмаштириш) деб ҳам аталади. Масалан:
қисқартма сўзлар:
GMO – genetic Modified Organisms- генлари ўзгартирилган мавжудотлар; БМТ – Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва б.
Новербал субституцияга мисоллар:
озон –О₃, кислороднинг икки оксиди – О₂ ,
сульфат кислота – Н₂SO₄ ва б.
Бундан ташқари ҳозирги пайтда агглютинатив тиллар гуруҳига мансуб ўзбек тилида, айниқса, калькалаш усули тараққий этган. Калькалаш янги сўзларни ўзлаштираётган тилнинг грамматик қонунлари ва сўз ясаш моделларига мувофиқ тарзда амалга оширилади: самоочищение – ўз ўзидан тозалаш; ўз ўзидан ёниб кетувчи; товушдан тез; ҳаво тозаловчи.
Тилшуносликда калькаларнинг 3 хил тури аниқланган: семантик калькалар, таркибий семантик ва ярим калькалар. Ўзбек тилида экосўзларнинг кўпчилиги семантик калькалаш усулида ясалган. Семантик калькалашда ясовчи сўз семантик хажмининг торайиши ёки кенгайиши кузатилади, семантик калькалар дастлабки тилдаги сўзни қўшимча семантикаси билан қабул қилиш орқали ҳосил қилинади: мингоёқ. Бундай калькалаш усулида бир тилга тегишли воситалар орқали намуна тилдаги маъно ва сўзнинг ясалиш хусусиятларини такрорловчи ясама сўз ҳосил бўлади.¹ Таркибий семантик калькаларнинг аниқ ва ноаниқ турлари мавжуд. Аниқ калькаларда моделдаги компонентларнинг таркибий жойлашиши ва уларнинг маъноси аниқ нусханики билан айнан мос тушади. Масалан: вода хранилище – сув омбори – суў сақлағыш; распылитель – пуркагич - бөркегиш; водоочистка - сув тозалагич – суў тазалағыш.
Ноаниқ калькаларда калька ва модель компонентларининг жойлашиш тартиби мос тушмасада, бироқ уларнинг маъноси бир хил бўлади. Бу калькалашда иштирок этган тилларнинг турли тизимларга тегишлилиги билан изоҳланади. Ўзбек тилида бошқа туркий тиллардаги каби ярим калькалаш усулидан кенг фойдаланилади. Унинг моҳияти шундаки, экосўзнинг бир компоненти ўзлаштирилган, бошқаси эса ўзига мансуб бўлган тилга хос: газ тутқич; азотли; мутантлик; фильтрлаш.
Ушбу тилларда аралаш калька экосўзлар ҳам кўплаб топилади. Бундай калькада русча сўзнинг ўзакли қисми семантик калькаланади. Суффиксал қисми русча сўзнинг деривацион тузилишини акс эттиради.
Ўзбек тилидаги –иш, -ш, суффикслари суффиксларига маъносига кўра мос келади. Улар асосан фақат феъл ўзакларига қўшилади ва мавҳум маъноли отлар ҳосил қилади: нурланиш; кўриниш; ўлчов; чеклаш ва ҳоказо. Улар сўз ясовчи семантик калькалар деб ҳам таърифланади.
Шундай қилиб, турли тизимларга мансуб тиллардаги эколексиканинг ясалиш хусусиятларидаги кўп жиҳатлар типологик категориялар сифатида намоён бўлади. Экосўз ва экотерминларнинг асосий лексик семантикаси тил иерархиясининг лексик ва синтактик миқёсларида ҳар бир тилнинг ўзига хос ва фарқли сўз ясаш воситалари ва усуллари орқали ўз ифодасини топади. Эколексемаларнинг ясалишидаги умумийлик ва хусусийликлар типология категориялари сифатида ўзини намоён қилади.