Кино ва телевидениеда монтаж

38-rasm.                              39-rasm. 

---

75
 
 
Montajning  2-tamoyili  talablarini  yaxshiroq  o‘zlashtirish 
uchun yana bir vaziyatni ko‘rib chiqamiz. 
Stol  atrofida  12  ta  inson,  aytaylik  biror  bir  firma 
mutaxassislari 
yangi 
loyihani 
muhokama 
qilishmoqda. 
Muhokama faol va tortishuvlarga boy xolda o‘tmoqda. 
Rejissyor  bu  ko‘rinishni  ta’sirli  va  ifodaliroq  qilib 
tasvirga  olish  uchun  albatta  stolning  turli  tomonlarida  o‘tirgan 
qahramonlarning  yirik  va  o‘rta  planlarini  ham  tasvirga  olishi 
kerak  bo‘ladi.  Agar  munosabatda  bo‘layotgan  har  bir 
qahramonlar  o‘rtasida  munosabat  chiziqlarini  chizib  oladigan 
bo‘lsak,  u  holda  chiziqlar  judayam  ko‘payib  ketadi  va  bu 
vaziyatda chalkashib ketish hech  gap emas. U holda nima qilish 
kerak?  Bu  vaziyatda  to‘g‘ri  tasvirga  olish  uchun  kameralarni 
qanday tartibda joylashtirgan ma’qul (46-rasm). 
 
46-rasm. 
Birinchidan,  biz  ikkita  alohida  kadrni  biriktirish  haqida 
so‘z yuritayotganimizni unutmasligimiz kerak. Aynan ketma-ket 
turuvchi ikkita qo‘shni kadrlar montaji tomoshabin uchun filmni 
idrok  etishda  qulaylik  yaratib  berish  talablariga  javob  berishi 
kerak.  Ikkinchidan,  har  qanday  murakkab  epizodni  ham  bir 
nechta  mayda  qismlarga  bo‘lish  mumkin  va  ularga  mos  montaj 
yechimini 
ishlab 
chiqish 
uncha 
katta 
murakkabliklar 
tug‘dirmaydi.  
Uchinchidan,  bunday  montaj  yechimini  sahnalashtirilgan 
ko‘rinishlarni 
yoki 
juda 
aniqlikda 
rejalashtirilgan 
teleko‘rsatuvlarni tasvirga olishda osonlik bilan amalga oshirish 
mumkin. Reportajlarni tasvirga olishda ishga bunday yondashuv 

---

76
 
 
o‘ziga  hos  tavakkalchilikni  talab  etadi,  zotan  xujjatli 
xarakterdagi vaziyatlarda insonlarning kadrda qachon va qanday 
yo‘nalishda  harakat  qilishini  va  voqea  qanday  rivojlanib 
ketishini  avvaldan  bilib  bo‘lmaydi.  Buning  ustiga,  tezkorlikda 
olingan  kadrlar  montaj  jarayonida  montaj  tamoyillariga  mos 
xolda birikadimi yoki yo‘qmi buni aniqlash mushkul.  
Vazifani  yana  bir  bor  eslab  olamiz.  Biz  12  inson 
qatnashgan  epizodni  tasvirga  olganimizda  ular  montajning  2-
tamoyili  talablariga  to‘liq  javob  berishi  kerak.  Bu  vaziyatda 
epizod 
voqealari 
va 
olinadigan 
har 
bir 
kadrning 
raskadrovkalarini  chizib  olish  yo‘li  bilan  vaziyatga  aniq  baho 
berish  mumkin.  Raskadrovkada  biz  tasvirga  olishimiz  kerak 
bo‘lgan  kadrlar  o‘zaro  montaj  bo‘ladimi  yoki  yo‘q  aniq 
ko‘rinadi. 
Epizod  voqealari  shunday  rivojlanishi  mumkin  (47-rasm): 
Firma  rahbarining  “Yangi  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqarishni 
yo‘lga  qo‘yish  qanchalik  o‘zini  oqlashi  va  foyda  keltirishi 
mumkin?”  degan  savoliga  5-raqamli  mutaxassis  “Bunga 
zarracha  shubha  yo‘q!”  deya  keskin  javob  beradi.  Uning  bu 
fikriga 9-raqamli mutaxassis qarshi fikr bildirib, “Avval bozorni 
o‘rganish  kerak,  keyin  shunga  qarab  ish  qilish  maqsadga 
muvofiq  bo‘ladi”  dedi  va  o‘z  fikrini  isbotlash  uchun  firma 
marketologi 12-raqamli mutaxassisga yuzlanadi.  
 
47-rasm. 
 
Kamera  bu  vaziyatda  aynan  9  va  12  mutaxassislar 
o‘rtasidagi  №19-nuqtada  turgandi.  Tasvirga  olish  paytida                

---

77
 
 
5-mutaxassisning  nigohi  kameraga  nisbatan  o‘ng  tomondan 
chap  tomonga  ko‘chdi,  ya’ni  u  kameraning  o‘ng  tomonida 
o‘tirgan  9-mutaxassisdan  nigohini  uzib  chap  tomonda  o‘tirgan 
12-mutaxassisga  yuzlandi.  Bu  hodisa  19-raqamli  kadrda  yuz 
berdi. 
Agar  biz  bundan  oldin  5-  va  9-mutaxassislar  o‘rtasiga 
chizilgan munosabat chizig‘iga asoslanib tasvirga olish ishlarini 
amalga  oshirgan  bo‘lsak,  5-mutaxassis  o‘z  nigohini  12-
mutaxassisga qaratishi bilan ularning o‘rtasida yangi munosabat 
chizig‘i paydo bo‘ladi.  
Bu  o‘zgarish  bevosita  bir  kadrning  ichida,  bevosita 
tomoshabin  ko‘z  o‘ngida  ro‘y  berdi.  Tomoshabin  munosabat 
chizig‘ining ko‘chishiga guvox bo‘ldi va u endi makonda yangi 
mo‘ljal  olib  voqeani  yangicha  idrok  eta  boshlaydi.  Rejissyor 
amal  qilish  kerak  bo‘lgan  yangi  montaj  talabi  19-kadrning 
tugash  qismida  paydo  bo‘ldi.  Operator  ham  5-raqamli 
qahramonning  nigohi  yo‘nalishi  o‘zgarishi  munosabati  bilan 
chap  tomonga  bir  oz  panorama  qiladi  va  kadr  kompozitsiyasiga 
o‘zgartirish  kiritadi.  Tasvirga  olishda  chalkashliklar  kelib 
chiqmasligi  uchun  raskadrovka  chizish  jarayonida  doimo 
panoramali  kadrlarni  boshlang‘ich  vaziyati  tasviri  va  tugash 
vaziyatining  tasvirini  chizish,  ya’ni  har  ikkala  kadrni  chizish 
kerak bo‘ladi. Masalan, 19-kadrning boshlang‘ich nuqtasi “19a” 
va  tugash  nuqtasi  “19b”  ko‘rinishida  belgilab  qo‘yiladi  (48-
rasm). 
Biz  kamerani  №20-nuqtaga  joylashtirganimiz,  5-  va  9-
mutaxassislar  o‘rtasidagi  munosabat  chizig‘iga  nisbatan  bir 
qarashda  xatodek  ko‘rinadi.  Biroq  montajda  hammasi  to‘g‘ri 
chiqadi.  5-  va  12-mutaxassislar  o‘rtasidagi  yangi  hosil  bo‘lgan 
munosabat  chizig‘i  biz  uchun  asosiy  mo‘ljal  bo‘lib  hizmat 
qiladi  va  bunday  montajni  tomoshabin  to‘g‘ri  va  qulay  idrok 
etadi. 
Rejissyor 
o‘zi  va  operatorning  boshini  xadeb 
qotiravermaslik  uchun  raskadrovkada  qahramonlar  nigohining 
o‘zgarishini  strelka  bilan  ko‘rsatib  qo‘yish    mumkin  (19a-

---

78
 
 
chizma).  Ish  jarayonida  ham  ko‘proq  raskadrovkaga  qarab 
ishlagan ma’qul. 
 
48-rasm. 
 
Badiiy  film  rejissyori  uchun  bunday  murakkab  montaj 
o‘tishlarini  rejalashtirish  katta  muammo  tug‘dirmaydi.  Biroq, 
hujjatli  kino  operatori  o‘z  faoliyatida  qo‘qqisdan  o‘zgarib 
ketadigan  voqealarni  tasvirga  olishiga  to‘g‘ri  keladi  va  bu 
vaziyatda jarayonni montaj qonun qoidalariga bo‘ysungan holda 
tasvirga  olish  ancha  murakkab  kechadi.  Hujjatli  kino  operatori 
kutilmagan bu o‘zgarishlarga tezkor moslashish uchun kadrlarni 
imkon  boricha  ko‘p  kadrlar  bilan  bog‘lana  oladigan  qilib 
tasvirga  olishi  kerak.  Kino  tarixi  bunday  vaziyatlarga  juda  boy. 
Tasvirga  olish  maydonchalarida  bunday  voqealar  yuzlab  marta 
yuz bergan.  
Misol  sifatida  kinofilmlar  tasvirga  olishda  juda  ko‘p 
uchraydigan  vaziyatni  ko‘rib  chiqamiz.  Tasvirga  olishning  25-
kuni.  Tasvirga  olinayotgan  epizodning  boshlang‘ich  qismlari 
bundan  14  kun  oldin  tasvirga  olingan  edi.  Endi  esa  uni  davom 
ettirish  kerak.  Aktyor  rolini  ijro  etishi,  ayni  paytda  tasvirga 
olish  maydonchasida  yo‘q  bo‘lgan  aktyorga  qarata  gapirishi, 

---

79
 
 
turli harakatlarni amalga oshirishi kerak.  
Kamera  tasvirga  olishga  tayyor,  yoritish  uskunalari 
o‘rnatilgan,  ob’ektiv  qarshisida  mashhur  aktyor  turibdi,  ijodiy 
guruh  a’zolari  esa  bahslashishmoqda:  aktyor  qayoqqa  qarab  rol 
ijro  etishi  kerak:  kameraga  nisbatan  chap  tomongami  yoki  o‘ng 
tomonga?  Hamma  bahslashmoqda,  hatto  rejissyor  assistentlari 
ham. Odatda bu holatda har ikkala variant ham tasvirga olinadi. 
Yoki  bo‘lmasa  montaj  jihatdan  umuman  xato  bo‘lgan  variant 
tasvirga  olinishi  mumkin.  Bunda  esa  epizod  voqeasining 
izchilligi va yaxlitligi buziladi. 
Bir  nechta  o‘zaro  suxbatlashayotgan  insonlarni  tasvirga 
olishda 
shuni 
unutmaslik 
kerakki, 
insonlarning 
tashqi 
ko‘rinishlari  har  doim  ham  bir-birlaridan  keskin  farq  qilmaydi. 
Shuning  uchun  bunday  epizodlarni  tasvirga  olish  chog‘ida  har 
bir  kadrni  yiriklik  va  kompozitsiyasi  bo‘yicha  boshqalariga 
nisbatan  bir  oz  farqli  qilib  tasvirga  olish  kerak.  Bunday  montaj 
yechimi tomoshabin tomonidan osonroq idrok etiladi, u ortiqcha 
bosh qotirishlarsiz voqea rivojini tushuna oladi.  
Kino  va  televidenie  rejissyorlari  makonda  mo‘ljal  olish 
bo‘yicha  montajning  qonun  qoidalarini  mukammal  bilib 
olishlari,  undan  foydalanish  malakasini  yaxshi  o‘zlashtirib 
olishlari kerak.