Kimyoviy kinеtikа vа muvоzаnаt. Vаnt-gоff qоidаsi, lе-shаtеlе prinsipi

a) Reaksiya tezligiga reaksiyaga kirishayotgan moddalar tabiatining ta’siri.
NO va CO larning havo kislorodi bilan birikish reaksiyasi misolida qarab chiqamiz. Odatdagi sharoitda NO qaytaruvchilik xossasini namoyon qilib havo kislorodi bilan yuqori tezlikda reaksiyaga kirishib, qo’ng’ir rangli NO₂ gazini hosil qiladi:
2NO + O₂ = 2NO₂ .
Aksincha, CO esa past temperaturada havo kislorodi bilan reaksiyaga kirishmaydi. CO molekulasi ikki atomli molekulalar orasida bog’ energiyasi eng yuqori molekula bo’lib hisoblanadi.
NO va CO molekulalari turli xil tuzilishga ega va shundan kelib chiqqan holda turli xil reaksion xususiyatga ega.
b) Reaksiya tezligiga konsentratsiyaning ta’siri.
1867 yilda norvegiyalik olimlar K.Guldberg(1836-1902) va P.Vaage (1833-1900) lar massalar ta’siri qonunini kashf etishdi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi: doimiy temperaturada kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentratsiyalari ko’paytmasiga to’g’ri proporsional:

ushbu reaksiya uchun reaksiya tezligining matematik ifodasi quyidagicha yoziladi:

- tezlik konstantasi, u doimiy kattalik bo’lib reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentratsiyasi birga teng bo’lgandagi reaksiya tezligidir. Ya’ni [A]=1mol/l; [B]=1mol/l bo’lganda bo’ladi.
-reaksiyaga kirishayotgan modda tabiatiga, temperaturaga bog’liq bo’lib, moddaning konsentratsiyasiga bog’liq emas.
Kimyoviy kinetikaning asosiy qonunidan kelib chiqadigan reaksiya tezligining konsentratsiyaga bog’liqligi haqidagi ifodalar gazlar aralashmasi va eritmada sodir bo’ladigan reaksiyalar uchungina qo’llaniladi.Masalan:


Geterogen reaksiyada qattiq fazadagi modda konsentratsiyasi reaksiya davomida o’zgarmaydi. Shuning uchun ularning konsentratsiyalari massalar ta’siri qonuni tenglamasiga kiritilmaydi.
Agar reaksiyada gazlar va eritilgan moddalar bilan bir qatorda, qattiq moddalar ham ishtirok etsa, reaksiya tezligi (qattiq moddaning maydalanish darajasi o’zgartirilmaganda) faqat gazsimon va erigan moddalarning konsentratsiyalariga bog’liq holdagina o’zgaradi.Masalan, ko’mirning yonish reaksiyasida, reaksiya tezligi faqat kislorodning konsentratsiyasigagina proporsional bo’ladi.Uning kinetik tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:


Kinetik tenglamalar yordamida reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyalari o’zgarishi bilan reaksiya tezligi qay darajada o’zgarishini hisoblab topish mumkin.