Kimyoviy kinetika. Reaksiya tezligi

Qaytmas (a) va qaytar (b) reaksiyalar tezligining va moddalar konsentratsiyasining oʻzgarishi
Toʻgʻri (oʻngga boradigan) reaksiyaning tezlik konstantasini k₁ bilan belgilasak, bu reaksiya tezligining matematik ifodasi teskari (chapga boradigan) reaksiyaning tezlik konstantasini bilan belgilasak, u holda teskari reaksiya tezligining matematik ifodasi shaklida yoziladi.
Har ikkala reaksiya tezliklari tenglashganda ya’ni boʻlganda kimyoviy muvozanat qaror topadi. Tenglamalarning chap tomonlari oʻzaro teng boʻlganligidan oʻng tomonlarining ham tengligi kelib chiqadi:
kimyoviy muvozanat holatidan kelib chiqadi.
Bu yerda [A], [B], [C], [D] - moddalarning muvozanat konsentratsiyalari; a, b, c, d-reaksiya tenglamalari boʻyicha moddalar oldidagi koeffitsiyentlar. K_M-muvozanat konstantasi.
Muvozanat konstantasining qiymati reaksiyaga kirishayotgan moddalarning tabiatiga va temperaturaga bogʻliq boʻlib, ularning konsentratsiyasiga bogʻliq emas.


5.4.2. Kimyoviy muvozanatga ta’sir etuvchi omillar
Kimyoviy muvozanat holatida turgan sistemaga tashqi kuch (konsentratsiya, bosim, temperatura) ta’sir ettirilganda kimyoviy muvozanat ana shu tashqi kuchni kamaytiradigan tomonga siljiydi (Le Shatele prinsipi). Bu qoida 1884 yil fransuz kimyogari Anri Lui Le Shatele (1850-1936) tomonidan ishlab chiqilgan.
Kimyoviy muvozanatga ta’sir etuvchi omillar

Ta’sir etuvchi faktor	Muvozanat konstantasi	Muvozanat holati	Muvozanat tezligi
Konsentratsiya oʻzgarishi Bosim oʻzgarishi Katalizator qoʻshish Temperatura oʻzgarishi	oʻzgarmaydi oʻzgarmaydi oʻzgarmaydi oʻzgaradi	oʻzgaradi oʻzgaradi oʻzgarmaydi oʻzgaradi	oʻzgaradi oʻzgaradi oʻzgaradi oʻzgaradi

Konsentratsiyaning ta’siri: Boshlangʻich (reaksiyaga kirishayotgan)

moddalarning konsentratsiyalari oshirilsa, yoki reaksiya mahsulotlarining konsentratsiyalari kamaytirilsa kimyoviy muvozanat oʻng tomonga siljiydi va aksincha.

Temperaturaning ta’siri. Ma’lumki oʻngga boradigan (toʻgʻri) reaksiya endotermik boʻlsa, chapga boradigan (teskari) reaksiya ekzotermik boʻladi.
Temperatura oshirilganda kimyoviy muvozanat endotermik reaksiya tomon, temperatura kamaytirilganda esa ekzotermik reaksiya tomon siljiydi:

Ekzotermik reaksiya uchun:

Endotermik reaksiya uchun:

Misollar:
a) Temperaturaning oshishi (qizdirish):
N₂ + 3H₂ ↔ 2NH₃ + Q (←)
CO₂ + H₂ ↔ CO + H₂O - Q (→)
b) Temperaturaning pasayishi (sovutish):
CO + 2H₂ ↔ CH₃OH + Q (→)
H₂S ↔ H₂ + S – Q (←)
Bosimning ta’siri. Bosim faqatgina gaz moddalarga ta’sir koʻrsatib qattiq va suyuq moddalarga ta’sir koʻrsatmaydi.
Bosim oshirilganda kimyoviy muvozanat gaz molekulalari kam boʻlgan tomonga, bosim kamaytirilganda esa gaz molekulalari koʻp boʻlgan tomonga siljiydi:
a) ∑n _boshl > ∑n_mahsulot (2+4>3)

b) ∑n _{boshl moddalar} < ∑n_mahsulotlar (2<3 A va D gazlar uchun)

∑n _boshl = ∑n_mahsulotlar boʻlganda bosimning oʻzgarishi kimyoviy muvozanatga ta’sir koʻrsatmaydi. Kimyoviy muvozanat yoʻnalishiga bosim va hajmning ta’sirini sulfit angidridning yonish reaksiyasi misolida koʻrib chiqamiz:

Katalizatorning ta’siri. Katalizator kimyoviy muvozanatning siljishiga (muvozanat konstantasining qiymatiga) ta’sir koʻrsatmaydi. Balki, muvozanat oʻrnatilishini tezlashtiradi:

Katalizator ishtirokisiz (t₁) va katalizator ishtirokida (t₂) qaytar reaksiyada muvozanat oʻrnatilishiga katalizatorning ta’siri