Kimyoviy kinetika. Reaksiya tezligi

5.4. Kimyoviy muvozanat. Le Shatele prinsipi
5.4.1. Qaytar va qaytmas reaksiyalar
Qaytarlik belgisiga koʻra barcha reaksiyalar qaytar va qaytmas reaksiyalarga boʻlinadi. Bir vaqtning oʻzida ikki qarama-qarshi yoʻnalishda boradigan reaksiyalarga qaytar reaksiyalar deyiladi. Masalan;
N₂ + 3H₂ 2NH₃; H₂ + I₂ 2HI;
Faqat bir yoʻnalishda va amalda oxirigacha boradigan reaksiyalarga qaytmas reaksiyalar deyiladi. Masalan;
2KClO₃ 2KCl + 3O₂; HCl + KOH KCl + H₂O;
Har qanday yonish reaksiyasi qaytmasdir.
Reaksiyaning qaytmas boʻlish shartlari:
1) Reaksiya mahsulotlari reaksiya doirasidan gaz yoki choʻkma holida chiqib ketsa:
Ba(NO₃)₂ + K₂SO₄ BaSO₄ + 2KNO₃;
Na₂SO₃ + 2HCl 2NaCl + SO₂ + H₂O;
2) Kam dissotsilanadigan birikma hosil boʻlsa:
HNO₃ + KOH KNO₃ + H₂O;
3) Reaksiyada koʻp energiya ajralib chiqsa:
2Mg + O₂ 2MgO H = - 1205 kJ
Qaytmas reaksiyalarning tenglamalarida chap va oʻng qismlari orasiga tenglik ishorasi yoki strelka qoʻyiladi.
Bitta yoʻnalishda boradigan reaksiyalar qaytmas reaksiyalar deyiladi. Qaytmas reaksiyalarda hech boʻlmaganda reaksiyaga kirishayotgan moddalarning bittasi toʻliq reaksiyaga kirishadi.
Reaksiyalar qaytmas boʻlishi uchun reaksiya natijasida gaz yoki qiyin eriydigan modda, noelektrolit yoki kuchsiz elektrolit modda hosil boʻlishi yoki katta miqdorda energiya ajralib chiqishi shart.
Koʻpgina reaksiyalar qaytar boʻladi ya’ni bir vaqtning oʻzida reaksiya ikki yoʻnalishda boradi: Masalan; aA + bB ↔ cC + dD qaytar reaksiyani koʻrib chiqamiz: