Kimyo yo’nalishi iii-bosqich 19. 02-guruh talabasi jo’rayeva o’G’iloyning “neft va gaz kimyosi”

1. Birikish reaksiyalari.
a) Vodorodning birikishi. Alkenlarga yuqori temperatura (150— 200°C) da nikel yoki platina katalizatorlari ishtirokida ikki atom vodorod birikib, alkanlar hosil qilishini fransuz kimyogari Sabatye kashf etdi.

CH₃–CH=CH₂ + H₂ → CH₃–CH₂–CH₃

Propen propan
b) Galogenlarning birikishi. Molekuladagi qo'shbog' hisobiga Cl₂ va Br₂ lar oson birikib, digaloid birikmalar hosil qiladi:

Reaksiyaning tezligi olefinning tuzilishiga va galogenning turiga bog’liq. Qo’shbog’ tutgan uglerod atomida o’rinbosarlar soni qanchalik ko’p bo’lsa birikish shuncha osonlashadi. Galogenlarning birikish aktivligi esa quyidagicha ortib boradi:
J → Br → Cl → F
Masalan ftor alkenlarga juda tez, ba’zan alangalanib birikadi. Yod esa boshqa galogenlarga nisbatan sekinroq birikadi.
Alkenlar bromli suvni rangsizlantiradi:
CH₃–CH=CH₂ + Br₂ → CH₃–CHBr–CH₂Br
Bu reaksiya alkenlar va barcha qo’shbog’ tutuvchi birikmalar uchun sifat reaksiyasi hisoblanadi.
c) Suvning birikishi. Sulfat, fosfat kislotalar va ZnCl₂ va boshqa katalizatorlar ishtiorokida suv bilan birikib spirtlar hosil qiladi.

CH₃–CH=CH₂ + H₂O → CH₃–CHOH–CH₃

Suvning birikishi bilan boradigan reaksiyalar gidratlanish reaksiyalari deyiladi.

d) Galoidovodorodlarning birikishi. Alkenlarga galoidovodorod­larning birikishi natijasida galoidalkillar hosil bo'ladi:

Qo'shbog' yonidagi uglerod atomlaridagi vodorod atomlari teng bo’lganda galoidovodorodning vodorod va galoid atomlarini qaysi uglerod atomiga birikishining ahamiyati yo'q.

Qo'shbog' yonidagi uglerod atomlaridagi vodorod atomlari teng bo'lmaganda, galoidovodorodlarning birikishi rus olimi V.V. Markovnikov (1869) qoidasiga asosan boradi. Bu qoidaga binoan galoidovodorodning vodorod atomi ko'p bo'lgan uglerod atomiga, galoid atomi esa vodorod atomi kam bo'lgan uglerod atomiga birikadi:

2. Yonishi. Alkenlar yonganda oq-sariq alanga berib yonadi. Gaz holidagi vakillari havo bilan portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Etilen yonganda yorug’ havorang alanga berib yonadi. Alkenlarning umumiy yonish formulasi quyidagicha:

C_nH_2n + 1,5nO₂ → nCO₂ + nH₂O