|
15-Mashg‘ulot.
Mavzu: Piyozli sabzavotlar navlari tavsifi
Ahamiyati va ishlatilishi. Piyozlar gruppasiga piyozguldoshlar oilasi (Allium sea L.) avlodiga mansub barcha sabzavot o‘simliklari kiradi. Ulardan eng muhimi oddiy (bosh) piyoz bilan sarimsoqdir. Porey piyoz, Isli piyoz (Jusey) va boshqa turdagi piyozlar ularchalik ahamiyatga ega emas.
Oddiy piyozning O‘rta Osiyo navlari tarkibida: 14-16,5% quruq modda, 7,8-11,1% shakar, shu jumladan, 4,8-8,2% saharoza va 1,37-6,9mg,% vitamin S bor. Toshkent yaqinida yetishtirilgan piyozning yashil bargida 19-57 mg% gacha vitamin S borligi aniqlangan. Piyoz A,V1,V2 vitaminlarga ham boy. Oddiy piyoz tarkibida efir moylarining miqdoriga qarab uch gruppaga,ya’ni achchiq (tarkibida efir moyi juda ko‘p), yarim achchiq va chuchuk piyozlarga bo‘linadi. Piyoz tarkibida limon va olma kislotalari, sirtki quruq po‘stlarida esa kversyetin degan sariq bo‘yoq moddasi bo‘ladi.
Sarimsoq tarkibida oziq moddalarning ko‘pligi jixatidan faqat oddiy piyozdangina emas, balki boshqa barcha sabzavotlardan ham ancha ustun turadi. Uning tarkibida (o‘rtacha) 64-66 foiz suv: 6,7% azotli moddalar: 0,06 % yog‘lar: 26,3% azotsiz ekstraktiv moddalar: 0,77% kletchatka: 1,44 foiz qo‘l hamda 10-12 mg% vitamin S bo‘ladi. Sarimsoq tarkibidagi uchuvchan efir moylari unga o‘ziga hos mazza va xid beradi.
Piyoz taomlarga ziravor, masalliq sifatida ishlatiladi va yangiligicha (xomligicha) iste’mol qilinadi, konservalashlarda qo‘llaniladi.
Piyozli sabzavotlarning fitonsidlik hossasi yuqori bo‘lgani uchun ular tabobatda oshqozon xastaliklari, nafas olish a’zolari, yurak qontomir sistemalari davolashda ishlatiladi.
Oddiy (boshli) va sarimsoq piyozlar asosiy mahsulotlardan bo‘lib, porrey piyozi va ayniqsa «Jusey» (isli) piyoz ham respublikamizda qisiq maydonlarda yetishtirilmoqda, iste’mol qilinmoqda.
O‘zbekistonda piyozni quyidagi navlari tumanlashtirilgan. Andijon oq piyozi - kechpishar, Leninobod - kechpishar, Samarkand qizil piyozi - kechpishar, Marg‘ilon piyozi - kechpishar, qoratol nav piyoz - o‘rta pishar, Farob 167 nav - kech pishar, Kaba - kech pishar, Tungon 156 - kech pishar, Ispan 13 navi - kechpishar.
Biologik xususiyatlari. Bosh piyoz naviga, ekilayotgan rayoniga, parvarishlash usuliga karab, ikki, uch yoki ko‘p yillik o‘simlik bo‘lishi mumkin. O‘rta Osiyoda urug‘idan ekilgan piyoz birinchi yiliyok yirik piyozbosh hosil kilib. kelgusi yilda gulnovda chiqarib gullaydi va urug‘ hosil qiladi.
Piyoz sovuqqa chidamli o‘simlik. 3-50 haroratda urug‘i unadi va piyozboshi o‘sadi, ammo piyoz uchun optimal harorat 18-200 hisoblanadi. Maysalari 2-30 gacha bo‘lgan past haroratga bardosh beradi, yetilgan piyoz boshlari esa 10-120 gacha bo‘lgan qisqa muddatli sovuqqa ham chidaydi. Yaxlagan va asta sekin yaxdan tushgan piyozlar hayotchangligini yo‘qotmaydi. Piyozning bargi 6-70gacha sovuqqa bardosh bera oladi. Piyozning urug‘i qattiq pust bilan o‘ralgan va tarkibida efir moyi bor. Shuning uchun ular sekin bo‘rtadi va unadi. Bahorda ekilgan piyoz urug‘i 15-18 kunda maysa chiqaradi.
Piyoz maysalari dastlab juda sekin o‘sadi, shuning uchun ham ularni begona o‘tlar bosib normal o‘sishiga halal beradi, ular qatqaloqdan, namning yetishmasligi va boshqa noqulay sharoitda qattiq qiynaladi. Shu sababli piyozni o‘suv davrining boshida yaxshi parvarish qilish talab etiladi.
O‘rta Osiyo mahalliy piyozlarining o‘suv davri urug‘idan ekilganda 130 kundan 160-180 kungacha davom etadi. Urug‘lik piyoz bosh o‘tkazilgandan to urug‘ pishguncha 110-130 kun o‘tadi. Piyozboshning shakllanishi uchun eng qulay harorat 20-300. Harorat bundan pastroq bo‘lsa, piyozbosh sust o‘sadi: harorat yuqori bo‘lsa, tarkibidagi plastik moddalarning nafas olishiga sarflanishi tufayli piyozbosh mayda bo‘lib koladi.
Shimoliy nav piyozlarining o‘sishi uchun 15-18 soatlik uzun kun qo‘lay hisoblanadi. Uzun kun sharoitida piyozbosh tez shakllanadi, barvarq yetiladi va ancha yirik bo‘ladi, qisqa kunda esa piyozboshlarning shakllanishi va yetilishi kechiqadi. Janubiy piyoz navlari uchun, aksincha, qisqa kun kerak. Bu piyozlar shimolda ekildi, uzun kun sharoitida pishmay qoladi.
Piyoz shakllanayotgan vaqtda piyoz tubidagi seret pardalar orasida boshlangich murtak bo‘lib, bulardan esa kelasi yili gulpoyalar yoki mayda yosh piyozboshlar hosil bo‘ladi. Kurtakdan yangi piyozbosh hosil bo‘lishi yoki gulpoya chiqishi turli sabablarga, birinchi navbatda piyozboshning saqlanish haroratiga bog‘liq.
Agrotexnikasi. yer tanlash. Piyoz unumdor, yengil, loyqa o‘tirgan yerlarda , shuningdek, soz tuproqli va yaxshi o‘g‘itlangan kumloq tuproqli yerlarda yaxshi o‘sadi Piyozning almashlab ekishdagi o‘rni va o‘g‘itlash sistemasi uning yerdagi oziq moddalarga va begona o‘tlarga bo‘lgan munosabatiga qarab belgilanadi.
O‘g‘itlash. O‘zbekistonnning bo‘z tuproqli yerlarida piyoz mineral o‘g‘itlar solinishiga juda talabchan va azot, fosfor, kaliy birgalikda solinganda ayniqsa mo‘l hosil beradi. Piyoz organik o‘g‘itlar - go‘ng, kompost solishga ham juda talabchan ekin. Ammo piyoz ekilgan yerga go‘ng solinsa, piyoz kech yetiladi va ko‘pincha yer begona o‘tlarning urug‘lari bilan ifloslanadi. Shuning uchun go‘ng shu yerga piyodan oldin ekiladigan ekinlarga solinib, piyozga esa chirindi yoki tuproq fekaliy komposti solinadi.
O‘zbekistonda yer xaydash vaqtida gektariga 20-25 s yaxshi chirigan go‘ng, 1 s ammiak selitrasi va kaliy tuzi hamda 2-2,5 s superfosfat o‘suv davrida esa qo‘shimcha oziq sifatida gektariga 1,5-2 s selitra va 2-2,5 s superfosfat solish tavsiya etiladi. qo‘shimcha oziq birinchi chinbarg paydo bo‘lganda va piyoz shakllana boshlaganda beriladi.
Piyoz ekish. O‘rta Osiyo piyoz uch muddatda erta bahorda, yoz-kuzda va kech kuzda ekiladi. erta bahorda piyozni fevralь ohiri-mart oylarida ekiladi. Ushbu sabzavotni noyabr ohiri-dekabr boshlarida - «90 bosti» nomlanishda ekish ham samaralidir.
Yoz kuzgi muddatli piyoz urug‘lari avgustda - sentyabr boshlarida sepiladi. Bunda uning hosili may oyidan yetila boshlaydi, avgustь oyidan to‘liq pishadi, piyozboshlari yirik bo‘ladi. Biroq qishki saqlashga yaramaydi ko‘proq chiqindi beradi. Piyoz urug‘i sabzavot seyalkalarida lenta shaklida qo‘sh qatorlab yoki uch qator kilib ekiladi. Bunda lentalar orasi 50-70 sm va lentadagi qator orasi 15-20 sm bo‘lishi kerak. Piyoz urug‘i og‘ir tuproqli yerlarda 1-2 sm, yengil tuproqli yerlarda esa 2-3 sm chuqurlikda SON-2.8 seyalkasi bilan ekiladi. Urug‘ ekish normasi avgustda va kech kuzda ekishda gektariga 12-14 kg, bahorda esa 10-12 kg.
Do'stlaringiz bilan baham: |
