«kimyo-texnologiya»

Nazorat savollari:  
1. No‘xat - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi   
2. No‘xat biologiyasi va navlari  
3. No‘xat yetishtirish texnologiyasi   
  
  
  
7-Mavzu: Ko‘k no‘xat o’simligining biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi  
 
 
Reja:  
1. Ko‘k no‘xatning - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi   
2. Ko‘k no‘xatning biologiyasi va navlari  
3. Ko‘k no‘xatning yetishtirish texnologiyasi  
  
 Ko‘k  no‘xat  oziq-ovqat  hamda  yem-xashak  maqsadida  ko‘p  ekiladigan  dukkakli 
don  ekinlaridan  biri.  Urug‘ida  20-26%  oqsil  mavjud.  Urug‘i  yaxshi  pishadi  va 
hazmlanadi. Ko‘k no‘xat omixta yem-ishlab chiqarishda asosiy oqsil manbai. Uning 
1  oziq  birligida  120-185  g  hazmlanadigan  oqsil  saqlanadi.  Sabzavot  navlari 
konserva sanoatida foydalaniladi. Ko‘k no‘xat almashlab ekishlarda toza va boshqa 
ekinlarga  qo‘shib  ekilganda  1  ga  olinadigan  oqsil  hamda  karotin  miqdori  ko‘p 
bo‘ladi. Mavsum davomida bir gektar ekinzorda 80-120 kg azot to‘playdi.   
  
Tarixi.  Vatani  Old  Osiyo,  Turkmanistonning  tog‘li  mintaqasi,  Iroq, 
Kavkazorti.  Ikkinchi  vatani  O‘rta  yer  dengizining  sharqiy  sohillari.  Ko‘k  no‘xat 
Yevropa, Osiyo, Amerikada ko‘p ekiladi. Juda plastik ekin va shuning uchun keng 
tarqalgan. Ko‘k no‘xatning doni qadimgi tosh davriga taaluqli bo‘lgan qazilmalarda 
topilgan.  Eramizgacha bo‘lgan 1chi asrning o‘rtalarida Afin ko‘chalarida issiq ko‘k 
no‘xatli  sho‘rva  sotilgan.  Bu  ovqat  o‘sha  paytda  mislsiz  mashhur  bo‘lgan.  Ko‘k 
no‘xatning keyingi arxeologik qazilmalar natijasi ma’lumoticha vatani – Old Osiyo 
(Kavkaz  orti,  Shimoliy  sharqiy  Eron,  tog‘li  Turkmaniston,  Kichik  Osiyo) 
hisoblanadi.  
 O‘rta asrlarda ko‘k no‘xat xashaki dukkak va yasmiq bilan birgalikda YaqinSharq, 
Shimoliy Afrika va Yevropa aholisining ovqatining zaruriy bir qismi bo‘lgan.  

---

 
   Xitoyga eramizdan oldingi I asrda, hatto undan ham oldin Afg‘onistondan  
Hindiston  orqali  kirib  kelgan.  Hind  va  xitoyliklarda  boylik  ramzi  bo‘lgan.  
Yaponiyaga Hindistonda IV asrda keltirilgan. Angliyani 1066 yilda Vilgelm  
I Zavoyevatel bosib olishi bilan ko‘k no‘xat keng tarqalgan.  
 Graf  Sharl  Dobrogo  (1124  y)  sabzavot  sifatida  ko‘k  no‘xat  va  dukkak  ekish 
to‘g‘risida  buyruq  beradi.  Amerikaga  keyinchalik  keltirilgan.  Birinchi  bo‘lib 
no‘xatni  X.Kolumb  Izabella  (1493  g.)  oralida  (jemchujina  Filippin)  ekkan. 
Qishlovchi no‘xat Avstriyada keltirilib 1922 yilda AQShda ekilgan.  
 Eramizdan  1700—1500  yillar  oldin  bug‘doy,  arpa,  dukkak,  ko‘k  no‘xat,  yasmiq 
ekilgan. Qadimgi qo‘lyozmada Feofrast (IV—III vv. do n. e.) davrida ko‘k no‘xat 
ovqat va yem-xashak uchun foydalanilgan.XVI asrda Fransiyada tarqalgan.   
 Qadimgi Gretsiya va Rimda kambag‘al xalqning asosiy ovqati bo‘lgan bo‘lsa XVI 
asrda Fransiya qirolining stoliga cho‘chqa yog‘i bilan qovurilib  qo‘yilgan. Shirin 
ko‘k no‘xat XVI asrda gollandlar tomonidan kashf etilgan. Angliyada tansiq ovqat 
bo‘lib, juda qimmat turgan. Keyinchalik ular ham ko‘k no‘xatni yetishtirishni yo‘lga 
qo‘ygan.   
 Rossiyaga  XVII  asrda  keltirilgan,  ungacha  no‘xatning  boshqa  navlari  iste’mol 
qilingan.  Hech  qaysi  davlatda  Rossiya  davlatidek  ko‘k  no‘xatni  sevishmaydi. 
Rossiyada  uni  «tsar-gorox»  deb  atashadi.  Rossiyaning  janubida  hozirda  ham 
yovvoyi ko‘k no‘xatni uchratish mumkin.  
 Hozirda  ko‘k  no‘xat  dunyoda  dukkakli  ekinlar  ichida  4chi  o‘rinni  egallab,  48% 
ovqatga, 35% — chorvaga ishlatiladi.Xom ko‘k no‘xat ishlab chiqaruvchi birinchi 
davlatlar  Hindiston  va  Xitoy.  Pishgan  ko‘k  no‘xat  Kanada,  Fransiya,  Rossiya  va 
Xitoyda i/ch.di  
 Eng  katta  ko‘k  no‘xat  ekiladigan  maydon  Kanadada  (1455  mln/ga  ),  eng  yuqori 
hosil  Fransiyada  (boleye  20  ts/ga)  yetishtiriladi.  Aholi  jon  boshiga  bir  yilda 
Fransiyada  2,2  kg/,  Efiopiyada  —  6-7  kg,    Ko‘k  no‘xat  i/ch  lider  mamlakatlar 
Kanada, Rossiya, Fransiya, Xitoy, Indiya.Yashil massa hosili 350 ts/ga ga yetadi.