1.6. jadval
Dukkakli-don ekinlarni doni tarkibida oqsil, yog‘ miqdori, qimmati va quvvati
Ekinlar
Oqsil
miqdori,%
Oqsilnig
oziqlik
qimmati,%
Moy
miqdori,%
1 kg
donning
quvvati
Energiya,
MJ 1kg
ko‘kati
Soya
40
88
18
23,0
18,11
No‘xat
23
76
5
19,2
17,80
Loviya
30
85
3
19,2
-
Yasmiq
30
85
5
19,8
-
Burchoq
28
77
2
18,9
18,21
Ekma ko‘k
no‘xat
24
78
2
18,7
17,91
Dala ko‘k
no‘xati
21
76
2
18,5
17,80
Dukkakli-don ekinlarda maysalanish, shoxlanish, shonalash, gullash, dukkak
shakllanishi, pishish davri kuzatiladi.
Yer yuzida dukkakli-don ekinlar
135mln.ga maydonga ekiladi. Yer yuzida
soya, loviya, ko‘k no‘xat ko‘p ekiladi.
O‘zbekistonning suvli yerlarida loviya turlari, shu jumladan, mosh, lalmi
yerlarda no‘xat qadimdan ekilib kelinmoqda.
Asosiy maydonga 2011 yilda 7387,0 gektarga, hosildorligi 21,8 ts/ga va
takroriy maydonga 8692,5 ga
maydonga, hosildorligi 12,5 ts/ga bo‘lgan.
1.8.jadval
Dukkakli -don ekinlarining issiqlikka bo‘lgan talabi (0°)
Ekinlar
Maysalanish
Vegetativ
organlarining
shakllanishi
Gullash
Meva hosil
qilish
Ko‘k no‘xat,
burchoq,
yasmiq
4-5/
6-12
4-5/ 12-16
10-15/ 16-
21
12-10/ 23-
16
Xashaki
no‘xat
5-6/
9-12
5-6/ 12-18
8-12/
16-21
15-10/ 24-
16
Soya, loviya
10-13/ 15-
18
10-13/ 15-26
15-18/ 18-
25
15-10/ 23-
18
No‘xat - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi
No‘xat – O‘zbekistonda eng keng tarqalgan dukkakli don ekinlaridan biri.
Donidan turli taomlar tayyorlanadi, ayniqsa, sho‘rva, palovga ko‘p solinadi. Donlari
go‘sht bilan alohida dimlanib ham pishiriladi, qovurilib don holatida ham iste’mol
qilinadi. Oq donli navlari oziq- ovqat, qora donli navlari yem-xashak uchun
o‘stiriladi. Doni tarkibida 25-30 % oqsil, 4-7 % yog‘, 47-60 % azotsiz
ekstraktlanadigan moddalar, 2,4-12,8 % sellyuloza, 4,0 % kul, vitamin V1 hamda
ma’danli tuzlar bo‘ladi. Uning doni omixta yemga qo‘shilsa ularning hazmlanishi
osonlashadi. Poya va barglarida otquloq va olma kislotalari ko‘p. Somonini
qoramollarga berib bo‘lmaydi, qo‘ylar uchun yaxshi oziqa. No‘xatdan Hindistonda
olma va otquloq kislotalari olinadi. No‘xat uni 10-12 % bug‘doy uniga qo‘shilsa,
noni to‘yimli va mazali bo‘lad
No‘xat o‘rta va kichik Osiyoning qurg‘oqchil mintaqalarida eramizdan oldin
ekilib boshlangan. No‘xat vatani Tojikiston va O‘zbekistonning tog‘li tumanlari deb
taxmin qilinadi.
Arxeologlarning fikricha, Yaqin Sharqda no‘xat yetishtirish bundan 7500 yil
avval urf bo‘lgan. Xattoki fir’avn maqbarasidan ham no‘xat urug‘lari topilgan.
Gretsiyada arxeologik qazilmalarda eramizdan oldingi 5450 yillarga mansub,
Iroqda esa bronza davriga ta’luqli (3300 yil) no‘xat urug‘i topilgan
No‘xat to‘g‘risidagi birinchi qo‘lyozma Gomerening “Iliade» sida uchraydi.
Yangi lingvistik izlanishlarda no‘xat eramizdan oldingi 1580-1100 yillarda Nil
daryosi vodiylarida ekilgani yozilgan.
Rimga bronza davrida keltirilgan. Qadimda Rimda don-dukkakli ekinlardan
tayyorlangan ovqatlar kambag‘allarning: qullar, gladiatorlar va oqsuyak
bo‘lmaganlarniki hisoblangan. Imperiyaning janubida ijaradagi legionerlarning
(yirik askariy otryad) payogi bo‘lgan. Eramizdan oldingi IX asrda
imperator Buyuk
Karl no‘xatni hamma yerda
ekiladigan ekin deb atagan
Exnaton va Nefertitining qo‘llarida no‘xat shoxlarini ushlab turgan tasviri
tushirilgan qadimgi rasmlari bo‘lib, Yegipet podshohining kuchi ma’nosini
bildirgan.
Rossiyaga Ukraina, Kavkazortidan va Janubiy-g‘arbiy Osiyodan 18 asrning
70 yillarida keltirilgan. No‘xat qadimdan Hindiston, Pokiston, Efiopiya va boshqa
davlatlarda ekilgan. Hozirda Turkiya, Shimoliy Afrika, Meksika, Hindiston,
Pokistonda yetishtiriladi. Yaqinda Yaponiyada Tutanxamon maqbalaridan
arxeologlar tomonidan topilgan no‘xat urug‘ini o‘stirishdi.
No‘xat dunyoning 30 mamlakatlarida ekiladi. Ekin maydoni bo‘yicha
dukkakli ekinlar orasida uchinchi o‘rinni egallaydi. Hindiston, Pokiston, Ispaniya,
AQSh, Braziliya, Turkiya, Eron, Tojikistan, Tatarstan, Turkmanistan, Shimoliy
Afriki mamlakatlarida ekiladi.
Ekin maydoni 12 mln/ga bo‘lib, 8,9 mln/ga. maydon Hindiston va Pokistonga
to‘g‘ri keladi. Ekilish maydoni bo‘yicha dukkakli don ekinlari orasida uchinchi
o‘rinni egallaydi. Shuningdek Eron va Turkiyada 1,4 mln/ga. yerga ekiladi. Keyingi
yillarda Avstraliya va Kanada bu ekinga e’tibor qaratgan. Hosildorligi 0,6—0,8 t/ga.
No‘xat qadimdan O‘rta va Kichik Osiyoning qurg‘oqchil mintaqalarida ekib
kelingan. Yovvoyi turlari topilmagan.
O‘zbekistonda no‘xat lalmikor va suvli yerlarda 4-5 ming ga maydonga
ekiladi. Sug‘oriladigan yerlarda gektaridan 20-25 ts, lalmikorlikda 8-10 ts don hosili
yetishtiriladi.
No‘xatning poya va barglarida limon va boshqa organik kislotalar bo‘lganligi
tufayli mollar yaxshi yemaydi, faqat qo‘ylar yeydi. Ko‘katini boshqa oziqalarga
qo‘shib mollarga berish mumkin.
Tabiiy omillar fiziologik ta’siriga ko‘ra o‘simliklar hayoti uchun bir xil
qimmatga ega. Hayotiy omillar faqatgina turli o‘simliklar uchun emas balki ularning
hayotiy jarayonlari, davrlari uchun ham har xil ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklar
hayotida ularning fosforga bo‘lgan eng talabchan davri, oziqa moddalarning
qaytishi, almashlab ekish, hayotiy omillarning minimum, optimum, maksimum
ta’siri, hayotiy omillarning birgalikdagi ta’siri qonunlari amal qiladi. Ayrim hollarda
omillar mavjud bo‘lsada ularning ko‘pligi yoki kamligi cheklovchi omil sifatida
ta’sir ko‘rsatadi. Bunda yetishmayotgan omil hosil miqdorini belgilaydi. Masalan,
yorug‘lik, harorat, havo, oziqa moddalar yetarli bo‘lgani bilan, namlikni
yetishmasligi hosilning ortishini cheklashi mumkin. Bunda namlik cheklovchi omil
sifatida ta’sir ko‘rsatadi. Hamma omillar muqobil miqdorda va nisbatlarda
bo‘lgandagina eng yuqori hosil shakllanadi.
Qishloq xo‘jaligida agroiqlim resurslari ham katta ahamiyatga ega.
O‘zbekistonda agroiqlim resurslaridan faol harorat yig‘indisi, sovuq bo‘lmaydigan
kunlar davomiyligi qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olish uchun
yetarli, ammo yog‘ingarchiliklar miqdori yetarli emas. O‘simlik mahsulotlarini
yetishtirishda yer yuzasida yorug‘lik (quyosh radiatsiyasi), yog‘ingarchilikning
yillik miqdori, foydali harorat yig‘indisi muhim rol o‘ynaydi. Shu ko‘rsatkichlarga
asoslanib dehqonchilik uchun juda qulay, qulay va noqulay mintaqalar farq qilinadi.
Misol uchun, Yevropa va AQShda dehqonchilik uchun juda qulay sharoit mavjud,
Markaziy Osiyoda yog‘ingarchilik kam, shimolda harorat yetishmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
