«kimyo-texnologiya»

Nazorat savollari:  
1. Makkajo‘xori - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi   
2. Makkajo‘xori biologiyasi va navlari  
3. Makkajo‘xori yetishtirish texnologiyasi  
  
  
  
 
 
                                           
3
 A Guide to Corn Production in Georgia ( Develey 2015)  

---

5-Mavzu: Sholi o’simligining biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi  
  
Reja:  
1. Sholining - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi   
2. Sholining biologiyasi va navlari  
3. Sholining yetishtirish texnologiyasi   
  
Sholining - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi  
Ahamiyati. Bu qimmatbaxo yorma ekini dunyoda bug‘doy ekinidan keyingi 
ikkinchi ekin maydoni bo‘yicha va hosili bo‘yicha bug‘doydan yuqori o‘rinda turadi. 
Sholi dunyoning 115 dan ortiq mamlakatlarida yetishtiriladi xamda qariyb 3 mlrd.  
kishining  asosiy  oziq-ovqat  manbai  hisoblanadi.  Xar  yili  o‘rtacha  600  mln 
tonnagacha yalpi sholi maxsuloti yetishtirilib, dunyo buyicha xisoblanganida kishi 
boshiga taxminan 100 kg gacha miqdorni tashkil etadi.  
Sholi yetishtirishning yalpi maxsuloti buyicha jaxonda birinchi o‘rinda Xitoy  
(193,3 mln tonna yoki 31,8%), ikkinchi o‘rinda Xindiston (148,0 mln tonna yoki 
22,4%), uchinchi o‘rinda Indoneziya (60,2 mln tonna yoki 8,5%) mamlakati turadi. 
Sholi guruchi Osiyo mamlakatlarida ko‘p ishlatiladi, aholining har biriga  
Yaponiyada 104 kg, Xitoyda-120, Pokistonda-98, Xindistonda-66, AKSh-2,5, 
Angliyada-1,1kg.dan  to‘g‘ri  kelar  ekan.  Bir  kilogramm  guruch  tarkibida  4000 
kaloriya bo‘lar ekan. Sholini oqlaganda o‘rtacha 48% guruch, 16% maydalangan 
don, 13% qoldiqlari, 3% un va 20% qipiq chiqadi. Sholini oqlab guruch olganda don 
ishqalanadi  natijada  guruchning  sifati  o‘zgaradi.  Ishqalanish  natijasida  oqsil 
kamayadi:  8,44 dan  7,75%  gacha, moy  1,82 dan 0,53%  gacha,  kul  1,29  dan  0,64 
%gacha,  to‘qima  0,35  dan  0,18  %  gacha.(Kozmina  N.P.,1976).Guruchning 
o‘zlashtirilish  koeffitsiyenti  eng  yukori  —  96%  ga,  kaloriyaliligi  3594  ga, 
bug‘doyniki  esa  —  3610  ga  teng.  Bir  kilogramm  guruch  tarkibida  4000  kaloriya 
bo‘lar ekan.   
Guruch qaynatmasi davolash maqsadida ko‘p  ishlatiladi tabobatda. Guruch 
bilan parxez yuqori qon bosimida foydalaniladi. Guruchning kraxmali to‘qimachilik 
sanoatida,  parfyumer,  meditsina  sohasida  ko‘p  ishlatiladi.  Sholi  somonini 
yemxashak sifatida chorvachilikda ishlatiladi, 1 kg somonda 22 g xom oqsil va 0,24 
oziqa birligi mavjud. Bundan tashqari sholi somoni kiyim kechak sanoatida, oyoq 
kiyim,  ip,  qop,  qog‘oz  va  kompas  tayyorlashda  ishlatiladi.  Sholi  somonida  1% 
protein, 0,55 moy, 30% uglevod bor. Sholi somoni o‘g‘it sifatida ham ishlatiladi, 
chunki 1 t somonda 8 kg azot, 1 kg fosfor va 12 kg kaliy mavjud.  
Sholining  maxsus  turidan  (glyutinozli  sholidan)  koreys  xalqi  non 
tayyorlaydi. Yaponiya xalqi «
moti
» noni va choy marosimi uchun uchun maxsus 
shirinlik  tayyorlaydi.  Guruchning  kraxmali  to‘qimachilik  sanoatida,  parfyumer, 
meditsina sohasida ko‘p ishlatiladi.   
Tarixi.  Sholi  eng  qadimgi  ekin  hisoblanadi.  Ekin  qatoriga  neolit  zamonida 
kiritilgan. Olimlarning fikricha sholi ekini birinchi Hindistondan kelib chiqqan yoki 

---

Hindi-Xitoy va Xitoyda shu bilan birga Janubiy va Janubiy Sharkiy Osiyodan kelib 
chiqqan.  Hindistonda  sholining  yovvoiy  shakllari  topilgan.  Tarixiy  arxeologik 
qazilmalardagi ma’lumotga qaraganda sholining vatani Hindistonning yarim oroli 
deyish mumkin, chunki bu yerda ko‘p miqdorda yovvoiy xolda o‘sib yotgan sholi 
ekini topilgan.  
Sholining  kelib  chiqish  markazi  Janubiy  Osiyo  hisoblanadi.  Akademik 
N.I.Vavilov  sholi  Hindistondagi  madaniy  o‘simliklardan  kelib  chiqqanligi 
to‘g‘risida  yozadi.  Hindistonda  sholining  yovvoyi  shakllari  topilgan.  Tarixiy 
arxeologik  qazilmalardagi  ma’lumotga  qaraganda  sholining  vatani  Hindistonning 
yarim oroli deyish mumkin, chunki bu yerda ko‘p miqdorda yovvoyi xolda o‘sib 
yotgan sholi ekini topilgan.Mashhur sholikor olim G.G.Gushchin ham, sholi kelib 
chiqqan  dastlabki  mamlakat  markaziy  Hindistondir,  degan  xulosaga  keladi. 
NyuYork universiteti olimlari sholining kelib chiqishini aniqlashib, sholining vatani 
Hindiston  emas,  balki  Xitoy  ekanligini  va  sholi  Xitoyda  9  ming  yil  oldin 
madaniylashtirilganlagini isbotlashgan.  
Akademik  P-M.Jukovskiy  oddiy  sholining  (Ogiza  sativa  )  vatani  janubiy 
Sharqiy Osiyoning tropik mamlakatlaridir, deb tasdiqlaydi. Lekin boshqa madaniy 
turi — Oriza glaberrina mustaqil ravishda Afrika tropiklarida madaniylashgan, deb 
hisoblaydi. Afrikada bundan tashqari sholining yovvoyi turlarini (Oryza punctata) 
va (Oryza barthii) oziq-ovqatda ishlatishadi.   
Sholi yetishtirish to‘g‘ricidagi dastlabki ma’lumotlar eramizgacha bo‘lgan  
7000  yillarga  taalluqli  qadimgi  Xitoy  qo‘lyozmalarida  uchraydi.  Kavkaz  orti 
mamlakatlarida va Markaziy osiyoda bizning eramizgacha II—III asrlarda ma’lum 
bo‘lgan. Arxeologlarning yozishicha Janubiy Sharqiy Osiyoda 5000 yil oldin sholi 
ma’lum  bo‘lgan.  Yevropaga  Aleksandr  Makedonskiy  Osiyoga  yurish  qilganida 
guruchni olib kelgan. Rossiyaga 300 yil oldin Vengriya va Ukrainadan kirib kelgan.  
1493 yil Kolumb Amerikaga sholi urug‘ini olib kelgan.   
Lingvistik ma’lumotlar to‘g‘ri sholining kelib chiqishi bo‘yicha ma’lum bir 
joyni ko‘rsatib berolmaydi. Xitoy tilida« oulizz», bu degani « ovqatga yaroqli don», 
ba’zi bir xalklar «rishi”, “richi”, “arishi” atagan. Shundan ovropa xalqlarida shu nom 
kelib  chiqqan:  riso-italyancha, rice  – inglizcha, reis –  nemischa, riz  –  fransuzcha. 
Har  bir  xalq  o‘zicha,  masalan,  misrcha-arro‘z,  eroncha-aro‘z,  o‘zbekcha,tojikcha 
sholi deb ataydi.Hindixitoyda har hil nomlanadi.   
O‘rta  Osiyoda  sholining  eskittan  ekilib  kelayotgan  rayoni  O‘zbekiston  va 
Tojikiston  hisoblanadi.  Bu  mintaqalarda  bizning  eramizdan  oldin  sug‘orma 
dehqonchilik  mavjud  bo‘lgan  (KUl.Flora)  .  Bu  paytda  Farg‘ona  vodiysida  sholi 
ekilib  kelingan.  Rossiyaning  janubida  1927  yilda  Astraxan  viloyatida 
ekilgan.(K.F.,Lim)  Markaziy  Osiyoda  sholining  tarqalishi  qadimgi  Panjob 
(Hindiston)dan  tarqalgan.  Qoraqolpog‘istonda  sholi  taxminan  2000  yildan  beri 
ma’lum.  
Sholi – botqoqlik g‘allasi. U «oyog‘i» suvda turishini, «boshi» esa quyoshda 
toblanishini yoqtiradi. Unga ham issiq ham namlik kerak. Iyul oyida sholi dalasidan 
minglab litr suv bug‘lanadi. Buni ko‘rishning imkoni bo‘lganida sholi dalasi qaynab 

---

turgan samovarga o‘xshagan bo‘lardi.  Sholi nafaqat oq rangda balki, qora, binafsha, 
qizil,  sariq  va  boshqa  ranglarda  ham  bo‘ladi.  Ammo  bunday  guruchlar  bizning 
region uchun xushmanzara hisoblanadi.  
Sholi  bug‘doydan  keyingi  ko‘p  tarqalgan  ekin.  FAO  ning  2000  yil 
ma’lumotlariga ko‘ra, sholi 153,5 mln.gektarni, o‘rtacha don hosili 38,63 ts/ga ni, 
umumiy don hosili 592873 ming tonnani tashkil etadi.   
  
  
1.4.  jadval