«kimyo-texnologiya»

G’o’zaning kelib chiqishi va yer yuzasida tarqalishi tarixi  
  
O’rta  Osiyo  mamlakatlari  qadim  zamonlarda  ham  paxtachilik  bilan 
shug’ullanganligi tarixiy manbalarda va mahlumotlarda qayd qilib o’tilgan.  
G’o’za o’simligi Gossyrium L avlodining Malvaceae oilasiga mansub. Bu, 
asosan, bo’r davridan mahlum bo’lib, 70-100 million yillik evolyutsiya jarayonida 
rivojlanib kelgan. Dastlab Gossipium avlodiga mansub bu g’o’za o’simligi tropik 
mintaqalarning o’rmon-larida o’sgan. Keyinchalik bu mintaqalarda havo o’zgarishi 
tufayli yangi ekologik muhitga mos bo’lgan qurg’oqchilikka chidamli turlari paydo 
bo’la boshlagan. Natijada g’o’zaning issiqqa chidamli ksero-fit holda ko’p yillik 
o’suvchi turlari paydo bo’lgan. Shunday qilib g’o’za tropik, havo harorati 18
o
C dan 
past  bo’lmaydigan  mintaqalardan  kelib  chiqqan.  Agar  bir  yillik  g’o’zani  kuzda 
sovuq urmasa, u bir necha yil yashashi va hosil berishi mumkin. G’o’za tabiatan 
ko’p yillik daraxtsimon o’simlik bo’lib, yovvoyi holda o’sadiganlarida hosili kam 
va tola sifati o’ta pastdir. Hozirgi ekilayotgan g’o’za navlari selektsioner-larning 
mashaqqatli  mehnatlari  tufayli  madaniy  holga  yetkazil-gan  turlari  hisoblanadi.  

---

Ko’p  yillik  yovvoyi  g’o’zalarning  bo’yi  5-7,  hatto  20  m  gacha  bo’ladi. 
O’zbekistonda,  asosan,  o’rta  tolali,  asosiy  poyasining  bo’yi  90-120  sm  gacha 
bo’lgan g’o’za navlari ekiladi. Madaniy turlariniki esa 30 sm dan 2 m gacha bo’ladi. 
G’o’za  dunyoning  beshta  qithasida:  Osiyo,  Amerika,  Afrika,  Avstraliya  va 
Yevropada  o’stiriladi.  G’o’za  hozirgi  kunda  janubiy  kenglikning  380  dan  – 
Avstraliyada, shimoliy kenglikning 440 gacha Xitoy Xalq Respublikasi orasida-gi 
yaqin  mamlakatlarda  ekiladi.  Jahon  paxtachiligining  asosiy  mintaqalari  shimoliy 
kenglikning  37  va  430  o’rtasida  joylashgan  mamlakatlar  paxta  yetishtirish  bilan 
shug’ullanadi.   
Er sharida paxtaning ekin maydoni 32-34 mln. gektar atrofida bo’lib, 19-20 
mln.  tonnagacha  tola  olinadi.  G’o’zani  asosiy  ekin  maydonlari  Hindistonda-8,5; 
AQSh da-6,5; Xitoyda-5,5; Pokistonda-2,9; O’zbekistonda-1,5 mln gektarni tashkil 
etadi. Xitoyda g’o’za o’stirishga yaroqli to’rtta agroiqlim mintaqalari ixtisoslashgan. 
Bular  Xanxe,  Yantszi  daryolari  vodiylari,  shimoliy-g’arbiy  va  hozirgi 
shimoliysharqiy  mintaqalardir.  AQSh  da  paxta  yetishtirish  bilan  janubiy  shtatlar: 
Texas, Missisipi, Arkanzas, Alabama, Jorjiya, Luiziana shtatlari, g’arbiy shtatlarida 
esa:  Kaliforniya,  Arizona,  Ng’yu-Meksika  shug’ullanadi.  Shimoliy  va  markaziy 
Amerikada Meksika, Nikaragua, Gvatemala hamda Salvador davlatlarida, Janubiy 
Amerikada  esa  Braziliya,  Argentina,  Peru,  Kolumbiya,  Venesuela,  Paragvay  va 
Ekvador  kabi  mamlakatlarda  ham  paxta  yetishtiriladi.  Afrikada  qariyb  8%  paxta 
yetishtiriladi. Asosiy paxta yetishtiriladigan mamlakatlar qatorida Misr va Sudanda 
shu  kontinentda  yetishtiriladigan  paxtaning  85%  mazkur  mamlakatlar  ulushiga 
to’g’ri keladi. Sudan, FSQ (fil suyagi qirg’og’i) Chad va Malida ayniqsa ko’p paxta 
yetishtiriladi.   
Paxtachilik  Avstraliyada  tez  surhatlar  bilan  rivojlanib  bormoqda.  Bu 
mamlakatda  ekin  maydonlarini  kengaytirish  va  ho-sildorlikni  oshirish  yo’li  bilan 
tobora ko’p paxta yetishtiril-moqda.   
Mahlumki,  yer  yuzi  ilgari  bitta  yaxlit  materikdan  iborat  bo’lgan.  Geologik 
o’zgarishlar tufayli kontinentlarga (qithalarga) bo’lingan. Bu kontinentlar o’ziga xos 
iqlim sharoitiga ega bo’lgan-ligi sababli, g’o’za ham shu sharoitga moslasha borgan. 
Natijada g’o’zaning bir-biridan 3 ta katta geografik guruhlari:  
Avstraliya (Sturtiya), Osiyo-Afrika (paleotropik-eugossu-pium) va Amerika  
(Neotropik)  paydo  bo’lgan.  Mana  shu  guruhdagi  g’o’zalar  tashqi  muhitga  hamda 
irsiy xususiyatlarga qarab bir qancha kichik guruhlarga bo’linib tabaqalashib ketgan. 
Jumladan,  g’o’za-ning  Osiyo-Afrika  guruhi  Osiyo  -  (janubiy  va  sharqiy-janubiy 
Osiyo)  va  Afrika  (Afrika  va  g’arbiy-janubiy  Osiyoning  bir  qismi)  guruhlariga 
mansub deyilishi mumkin.  
Amerika guruhi ham ikkita kichik guruhga: Markaziy Amerika va Janubiy  
Amerika  guruhlariga  bo’lingan.  «Gossipium»  avlodi  mana  shu  tur  va  xillarning 
tabiiy holda ko’payishiga asos bo’lgan.   
Inson  paxtachilik  bilan  muntazam  shug’ullanishi  oqibatida  bu  guruhlardan 
yangidan-yangi  tur  xillarini  vujudga  keltirdi.  Bundan  turlararo  duragaylash  yo’li 
bilan yangidan-yangi g’o’za formalari yaratildi. Mana shu o’tgan davr mobaynida 

---

g’o’zaning  tabiati  shu  qadar  o’zgardiki,  oqibatda  tropik  mintaqalarda  o’sib  hosil 
beribgina  qolmay,  balki  subtropik  va  nihoyat  issiqligi  kamroq,  vegetatsiya  davri 
birmuncha  qisqacha  bo’lgan  kontinental  iqlim  sharoitida  ham  o’sib,  yuqori  hosil 
beradigan holga kelti-rildi.  
Tropik mintaqada g’o’zaning daraxtsimon formalarida dast-labki ko’sak 7-9 
oyda yetilsa, bir yillik g’o’zada 4-6 oyda pishib yetilmoqda.