Кимёвий технология Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус талим вазирлиги н. Каттаев, М. Мухаммадиев, Х. Мирзохидов

7.5-Нитрат кислота ишлаб чиқариш.
Хоссалари, ишлатилиши ва олиниши.
Хоссалари. Кимёвий тоза, сувсиз 100 %ли нитрат кислота,- рангсиз суюқлик, ўткир ҳидли, зичлиги 1,52 г/см3, +82,6⁰С да қайнайди, 41,6⁰Сда музлайди. Сув билан ҳар қандай нисбатларда аралаша олади. Суюлтирилганда иссиқлик чиқиши гидратлар ҳосил бўлишидан далолат беради (HNO₃·H₂O, HNO₃·2H₂O).
68,4 %ли нитрат кислотаси эса азеотроп аралашма бўлиб 121,90С да қайнайди (65-расм), бунда у сув билан бирга қўшилиб ҳайдалади. Нитрат ислота иссиқлик ва ёруғлик таъсирида парчаланади.
4HNO₃ → 2H₂O + 4NO₂+ O₂
Ажралиб чиққан азот (IV) – оксиди кислотада эриб, уни қўнғир ёки қизил ( эриган NO₂ нинг миқдорига қараб) рангга бўяйди. Шунингдек нитрат кислота кучли оксидловчидир. У олтин, платина, тантал, радий, иридийдан бошқа барча металларни эритиб тегишли нитратлар ёки оксидларга айлантира олади. Концентрланган нитрат кислота айрим металларни пассивлаштиради. (У совуқ ҳолда темирни пассивлаштиришини Ломонов аниқлаган эди.) масалан, темир, хром, алюминийлар ўз юзасини юпқа оксид парда ҳосил қилиб, метални нитрат кислотасининг такрор таъсиридан ҳимоя қилади. Шу хоссасидан фойдаланиб, концентрланган нитрат кислотаси пўлат ва алюминий бочкаларда ёки резервуарларда ташилади ва шу хилдаги идишларда сақланади.
Кўпгина органик моддалар, шу жумладан одам ва ҳайвон тўқималари ҳам нитрат кислота таъсирида емирилади (масалан, биокимё курсида оқсилларнинг ксантопроетеин реакцияси) баъзи бирлари эса концентрланган нитрат кислотаси таъсирида ёниб кетиши мумкин. Нитрат кислата ва унинг оксидлари (NO ва NO₂) ўта заҳарли бўлиб, атмосферада унинг чегаравий ҳавфли концентрацияси 0,1 мг/м³ га тенгдир.
Ишлатилиши. Нитрат кислотаси аҳамияти ва ишлатиш соҳасининг кенглиги бўйича бошқа анорганик кислоталар орсида фақат сульфат кислотадан кейинги иккинчи ўринда туради. Жуда кўп соҳаларда ишлатилади. Дунёда ишлаб чиқариладиган нитрат кислотанинг 75 %и азотли ўғитлар ишлаб чиқаришда, 15 %и портловчи моддалар олишда, органик бўёқлар, 10%и бошқа нарсалар: органик реактивлар, нитролаклар, пластмассалар, киноплёнкалар, сунъий толалар ва бошқа органик моддалар ишлаб чиқаришда ишлатилади. Яна у дори-дармонлар олишда оксидловчи сифатида, суратхоналарда, нитрозали усулда сульфат кислота ва бошқа кўпгина маҳсулотлар ишлаб чиқаришда ишлатилади.