«Кимёда замонавий компьютер моделлаштириш усуллари» фанидан оралиқ назорат саволлари

37.Дастлабки геометрияларни ва инпут файлларни тайёрлаш усуллари. 
Birikmalarning hisoblashlar uchun dastlabki geometriyalarini tayyorlash hamda hisoblash natijalarini grafik tarzda ifodalash 
maqsadida yordamchi dasturlar ˗ interfeyslar yaratilgan. Sababi, Mopac va boshqa majmualar faqat maxsus input fayllarni 
tushunadi. Interfeyslarda modda geometriyasi chizilib, input fayllar hosil qilinadi. Shuning uchun oldin ayrim input fayllarni 
qarab chiqamiz. Keyin bironta dasturda hosil qilingan input fayl formati boshqa dasturlar fayl formatlariga openbabel 
(www.openbabel.org) dasturi orqali o‘girilishi mumkin. Atomlarning x, y va z koordinatalar o‘qida joylashish tartibi bo‘yicha 
hosil qilingan maxsus fayllar kartsian ko‘rinishidagi input fayllar deyiladi. Yuqorida Avogadro, GaussView, MaSK, ChemCraft va 
WinMostar interfeyslarida Mopac, Gamess yoki Gaussian input fayllarini tuzish mumkinligi aytildi. Bu interfeyslarning ichida 
yaponiyalik olimlar tomonidan yaratilgan WinMostar (www.winmostar.com) dasturi keng imkoniyatlarga ega. 
38. Ярим эмпирик ҳисоблаш усуллари. Валент электронлар ёндошуви. 
Yarim empirik hisoblash usullarda Xartri-Fok-Rutan tenglamasi molekula tarkibidagi elektronlarning faqat bir qismi (π ˗ 
elektronlar yoki valent elektronlar) o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlashishlarni inobatga olgan holda, bir qator soddalashtirishlar 
asosida hisoblanadi. Bu ko‘rinishdagi soddalashtirishlarning o‘rni gamiltonian tuzib chiqilayotganda tajriba ma’lumotlari 
asosida tanlab olingan empirik parametrlar bilan to‘ldiriladi (kompensatsiyalanadi). Yarim empirik usullarda parametrlarning 
aniq tartibda tanlab olinishi hisobiga molekulaning ayrim fizik-kimyoviy xususiyatlarini to‘g‘ri ifodalashga muvaffaq bo‘linadi, 
jumladan ularning gomologik birikmalar qatori bo‘yicha o‘zgarishlarini aniqlash imkoni tug‘iladi. 
Valent elektronlari ajralgan va bieksponensial bazis yig‘indisida, nomidan ko‘rinib turganidek, yig‘ilgan ko‘rinishdagi va diffuz 
holatdagi tarkibiy tashkillovchilardan faqat valent orbitallar bo‘linishi amalga oshadi. Bieksponensial bazisda valent va, 

---

shuningdek, ichki qavat orbitallar ham qismlarga ajratiladi, ya’ni ikkita turli xillikdagi eksponentalarga ega hisoblanadi. Valent 
elektronlari ajratilgan bazis yig‘indilari orasida 6-31G bazisi nisbatan keng tarqalgan. Bunda 6-31G ko‘rinishdagi qisqartma ichki 
qavat orbitalining oltita Gauss funksiyalaridan tashkil topganligi va valent orbitallar ikkita tarkibiy tashkil etuvchilarga – ya’ni, 
uchta Gauss funksiyalardan iborat