Кимё фанидан абитуриентлар

O’G’ITLAR

Makroelementlar - C, O, H, N, P, S, Mg, K, Ca; Mikroelementlar — Fe, Mn, B, Cu, Zn, Mo, Co;
Azot fosfor va kaliy elementlari o’simliklar uchun muhim. Ayrim mineral o’g’itlar tarkibidagi ozuqa elementlari

Nomi	Asosiy formulasi	komponent	Nomi		Asosiy formulasi		komponent
Azotli			Kaliyli
Ammiakli selitra	^NH4^N03			Silvinit		KCl • NaCl
Ammoniy sulfat	^(NH4^)2^S04			Kaliy xlorid		KCl
Natnyli selitra	^NaN03			Kaliy sulfat		^K2^S04
Kalsiyli selitra	^Ca(N03^)2
Ammiak (suvsiz suyuq)	^NH3
Ammiakli suv	^NH3
Fosforli			Kompleks
Fosforit uni Oddiy superfosfat Qo’sh superfosfat Pretsipitat	^Ca3^(P04^)3 ^Ca(H2^P04^)2 ^•^CaS04 ^Ca(H2^P04^)2 ^CaHPO4 ^•^2H2^0			Ammofos Kaliyli selitra Nitrofoska		^NH4^H2^P04^,^(NH4^)2^HP04 ^KN03 ^CaHP04^,^NH4^N03^,^KC1, ammoniy fosfatlari

№	номи	мисол
1	Оддий	^K2^CO3^, NH4^NO3^, NaNO3^, Ca(NO3^)2^, KCl, (NH4^)2^CO3^,NH4^Cl, CO(NO3^)2^,^Ca3^(PO4^)2^,^Ca(H2^PO4^)2^,^CaHPO4
2	Мураккаб	^KNO3^,^NH4^H2^PO4^,^(NH4^)2^HPO4^,^K3^PO4
3	аралаш	^NH4^H2^PO4, ^(NH4^)2^HPO4^,^Ca(H2^PO4^)2^*CaSO4^,^KCl*^KNO3

Inson tanasining 99,4% ini H, O, C, N, Ca tashkil etadi. Ularning barchasi makrobiogen elementlar deb ataladi.

Tirik organizmda 0,01% dan kam miqdorda uchraydigan 10 ta element: Fe, Mn, Co, Cu, Mo, Zn, F, Br, J, B mikrobiogen elementlar deb ataladi.

SUVNING QATTIQLIGI

^{Vaqtinchalik qattiqlik-suvda magniy va kalsiy gidrokarbonatlar [Ca(HCO}3⁾2^{; Mg(HC0}3⁾2^] mavjudligi bilan bog’liq.
^{Doimiy qattiqlik-suvda magniy va kalsiy sulfatlar va xloridlar [CaS0}4^{, CaCl}2^{; MgS0}4^{, MgCl}2^] mavjudligi bilan bog’liq.
Kalsiy qattiqligi-suvda kalsiy tuzlari mavjudligi bilan bog’liq. Magniy qattiqligi-suvda magniy tuzlari mavjudligi bilan bog’liq. Umumiy qattiqlik-suvning kalsiy va magniy qattiqligi yig’indisi.

ORGANIK BIRIKMALARNING TUZILISH NAZARIYASI.

Organik kimyoning ilmiy asosini kimyoviy tuzilish nazariyasi tashkil qiladi.
1858-1861-yillarda rus olimi A.M.Butlerov Parij va Shpeyer (1861-yil 16-sentabr) shaharlarida kimyoviy tuzilish nazariyasi asoslariga doir ma'ruza qilgan:

1. 
   Atom va molekulalar real mavjud. Atomlar molekulada tartibsiz holda emas, balki valentliklariga mos ravishda ma'lum izchillikda bir-biri bilan kimyoviy bog’lar orqali birikadi;
   
2. 
   Moddaning xossalari nafaqat sifat va miqdoriy tarkibga, balki molekulalarning kimyoviy tuzilishiga ham bog’liq;
   
3. 
   Molekuladagi atom yoki atomlar guruhi bir-biriga bevosita va bilvosita ta'sir ko’rsatadi.
   

• 
  Geometrik stereoizomeriya-o’rinbosarlarning qo’shbog’ atrofida fazoviy joylashuvining turlichaligi natijasida vujudga keladigan izomeriya.
  
• 
  Strukturaviy izomeriya-uglerod zanjirining tarmoqlanishi va qo’shbog’ning joylashishi bilan bog’liq bo’lgan izomeriya.
  

Formulasi	Nomlanishi
Empirik	Tarixiy	Xalqaro
HCOOH	Chumoli kislota	Metan kislota
^CH3^COOH	Sirka kislota	Etan kislota
^C2^H5^COOH	Propion kislota	Propan kislota
^C3^H7^COOH	Moy kislota	Butan kislota
^C3^H7^COOH	Izomoy kislota	2-metilpropan kislota
^C4^H9^COOH	Valerian kislota	Pentan kislota
^C5^H11^COOH	Kapron kislota	Geksan kislota
^Cl5^H31^COOH	Palmitin kislota	Geksadekan kislota
^C16^H33^COOH	Margarin kislota	Geptadekan kislota
^C17^H35^COOH	Stearin kislota	Oktadekan kislota

Tabiatda uchraydigan ayrim aminokislotalar

Formulasi	Nomlanishi
Empirik	Tarixiy	Xalqaro
^NH2^CH2^COOH	Glitsin	Aminoetan kislota
^CH3^CH(NH2^)COOH	Alanin	-aminopropankarbon kislota
^CH3^CH(CH3^)CH2^CH(NH2^)C	Leysin	-amino-p-metilpentan-karbon kislota
^CH3^CH2^CH(CH3^)CH(NH2^)C	Izoleysin	-amino-p-metilpentan-karbon kislota
^NH2^(CH2^)4^CH(NH2)COOH	Lizin	,e-diaminogeksankarbon kislota
^HOOC(CH2^)2^CH(NH2^)COO	Glutamin	-aminopentadikarbon kislota
^C6^H5^-CH2^CH(NH2^)COOH	Fenilalanin	-amino--fenilpropan-karbon kislota
^HO-CH2^CH(NH2^)COOH	Serin	-amino--gidroksipro-pankarbon kislota

^HS-CH2^CH(NH2^)COOH

Sistein

-amino--tiolpropan-karbon kislota

21. 
    Organik moddalar.
    

    1. Изомерия

Бир хил атомлардан ташкил топган моддалар турлича тузилган бўлиши мумкин:

CH₃ - CH₂ - CH₂ - CH₃
butan yoki normal-butan
^C4^H10


CH₃

CH₃ - CH - CH₃

izo-butan yoki 2-metilpropan

Органик бирикмаларда учрайдиган изомерия турлари:

1. 
   Структуравий (тузилиш) изомерияси.
   

а) углерод занжиридаги изомерия б) ҳолат изомерия
^CH3 CH₃

CH₃ - CH - CH - CH₃

2,3-dimetilbutan
в) метамерия
CH₃ - CH₂ - CH = CH₂
buten-1
CH₃ - CH = CH - CH₃
buten-2

CH₃ - NH - CH₃
dimetilamin
CH₃ - CH₂ - NH₂
etilamin

2. Фазовий изомерия

а) геометрик изомерия

H C - COOH H C - COOH
malein kislota
H C - COOH HOOC C H
fumar kislota

б) оптик изомерия
Органик бирикмалар таркибидаги бир углерод атоми тўрт хил гуруҳ билан боғланган бўлади.
^COOH COOH

H₂N
C CH_3
H L (+) Alanin


H C CH_3
NH2 D (-) Alanin

3. Dinamik izomeriya (Tautomeriya)

CH₃ C
O
^{CH2 COOC2H5} CH₃ C CH COOC₂H₅ OH

ÀÖÅÒÎ ÑÈÐÊÀ ÝÔÈÐÈ (ÊÅÒÎ Í Ø ÀÊËÈ)
ÀÖÅÒÎ ÑÈÐÊÀ ÝÔÈÐÈ (ÅÍ Î ËÜ Ø ÀÊËÈ)

Parafinlar (alkanlar)da			To’yingan bir atomli spirtlarda
Modda	Izomerlar soni	Modda		Izomerlar soni
^CH4	1	^CH3^OH		1
^C2^H6	1	^C2^H5OH		1
^C3^H8	1	^C3^H7^OH		2
^C4^H10	2	^C4^H9^OH		4
^C5^H12	3	^C5^H11^OH		8
^C6^H14	5	^C6^H13^OH		17
^C7^H16	9	^C10^H21^OH		543
^C8^H18	18	^C4^H9^N		7

^C9^H20	35
^C10^H22	75
^C11^H24	159
^C12^H26	355
^C13^H28	802
^C20^H42	366319

Izomerlar (bir-biriga izomer sinflar).

Alkanlar - Alkanlar
Alkenlar - Sikloparafinlarga
Alkadienlar - Alkinlarga
Spirtlar - Oddiy e’firlarga Karbon kislotalar - Murakkab efirlarga
Aldegidlar - Ketonlar va to’yinmagan spirtlar
Aminokislotalar - Nitrobirikmalarga

1. Organik birikmalarning nomenklaturasi.

1. 
   Tarixiy nomenklatura
   

Organik birikmalarning olinishi,xossalari rangi va boshqa xossalariga ko’ra tasodifan nomlanishi.
Masalan “chumoli kislotasi”, “sirka kislotasi”, “metan”, “etan”, “propan”, “butan” va xakozo.

2. 
   Rasiptan nomenklatura.
   

Masalan barcha to’yingan uglevodorodlar metanining xosilalari deb olinadi.


^CH3
^CH2^-C-CH3 ^{Tetremetil metan CH}3^-CH2^-CH-CH3 ^{Dimetil etil metan CH}3 ^CH3

3. 
   Jeneva nomenklaturasi.
   

1892 yilda kimyogarlarning xalqaro yig’ilishida qabul qilingan bu nomenklatura 1930 yilda so’ngra 1937 yilda qayta ishlandi va takomillshtirildi.

1. 
   Asosiy (eng uzun zanjir tanlanadi)
   
2. 
   Tarmoqlangan zanjir asosiy zanjirni qaysi biriga yaqin bo’lsa o’sha tomondan boshlab uglerod atomlari nomerlanadi.
   

_CH CH₃

^{1 2 3} ₄ ³ 5 ⁶ 7
^{5 4} 3 2 1

CH₃ - CH - CH₂ - C - CH₂ - CH₂ - CH₃
CH₃ - CH₂ - CH - CH - CH₃
CH₃

CH₃
CH₃
^Cl Cl
C₂H₅

2,4-äèì åòèë-4-ýòèëãåï òàí
2,3-äèõëî ðï åí òàí
1,2-äèì åòèë-3-ýòèëáåí çî ë

2) Asosiy zanjirda funksional guruxlar bo’lsa nomlash funksional gurux turgan tomondan boshlanadi.

^{5 4} 3 2 1
CH₃ - CH - CH₂ - CH - CH₂OH CH₃
4-ì åòèëï åí òàí î ë-1

Funksional guruxlar ikkita va undan ko’p bo’lsa asosiy funksional gurux modda nomidan keyin, qo’shimcha funksional gurux esa ola qo’shimcha tarzda o’qiladi.
^{4 3 2 1 6 5 4 3} 2 1

CH₃ - CH - CH - COOH
OH CH₃