330
4-6
VI-
VII
900
5-30
Binolarda yoriqlar
paydo bo'ladi,
halokatga uchraganlar
yo'q
6,1-7
III-IX
140
20-80
Binolar qisman vayron
bo'lgan, halokatga
uchraganlar bor
7,1-
8,0
X-XI
15
50-120
Binolar ommaviy
vayron bo'lgan, qurbon
bo'lganlar ko'pchilikni
tashkil qiladi
8,0
XI-
XII
1
80-160
Shaharlar butunlay
vayron bo'lgan.
Halokatga uchrash
ommaviy, milliy ofat
Hozirgi vaqtda xalq xo'jaligida ishlatiladigan kimyoviy
moddalarning ko'pchiligi zaharli moddalar hisoblanadi. Sanoatdar
ishlatilib kelinayotgan, shuningdek, qishloq xo'jaligi va uy-ro'zg'or
ishlarida foydalaniladigan millionlab kimyoviy birikmalarda 500 dan
ortig'i zaharlilik darajasi yuqori hisoblanadi.
Kimyoviy xavf manbalariga quyidagilar kiritiladi:
— kimyo sanoatining korxonalari vaneftni qayta ishlash sanoati
korxonalari;
— oziq-ovqat, go'sht-sut sanoati korxonalari, sovitish kombinatlari,
oziq-ovqatlarni saqlash uchun ammiak yordamida sovitish vositalariga ega
bo'lgan korxonalar;
— suv tozalash va boshqa tozalash maqsadida xlordan
foydalaniladigan tozalash korxonalari;
— zaharli moddalar ortilgan vagonlami ma'lum muddatgacha saqlab
turish joylarga ega bo'lgan temir yo'l bekatlari;
— zaharli moddalarni tushirish yoki boshqa transport vositasiga
ortish moslamalari bo'lgan temir yo'l bekatlari;
— zaharli moddalar, zaharli kimyoviy birikmalar, kimyoviy
dizinfeksiya va boshqa maqsadlarda foydalaniladigan zaharli moddalarni
tarqatish va saqlash omborlari.
Kimyoviy moddalarning tashqi muhitga tarqalish yo'llari asosan
transport vositalarining avariyalari, sanoatda bo'lishi mumkin bo'lgan
avariyalar, tabiiy ofatlar natijasida bo'lishi mumkin. Sanotda bo'ladigan
avariyalarning aksariyati transportirovka va saqlash qoidalarining
buzilishi, xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilmaslik, zaharli moddani
ishlatayotgan agregatning ishdan chiqishi, zich yopilganligining buzilishi,
truboprovodlarni ishdan chiqishi, tashish vositalarining va saqlash
331
idishlarining zich yopilganligining buzilishi va shuningdek, saqlash
miqdorining me'yoridan oshib ketishi bo'lishi mumkin.
Bir kecha-kunduz davomida dunyoda kamida 20 ta kimyoviy
avariyalar qayd qilinadi. O'zbekiston hududida bo'lgan avariyalar e'lon
qilinmaganligini hisobga olib dunyoning boshqa davlatlarida bo'lgan
kimyoviy avariyalar haqida misol keltiramiz.
— 1961-yil 22-iyulda Rossiyaning Dzerjinsk shaharida xlor
o'tkazgichning yorilib ketishi natijasida u yerdagi kimyo zavodi hududi
zararlandi va 44 kishi har xil darajada zaharlandi;
— 1983-yil 15-noyabrda Kemerova shaharidagi kimyo zavodida 60
tonnali sisternadagi xlor to'kilishi, xlor buluti butun korxonani egalladi (5
ming m
2
) va bundan 26 kishi halok bo'ldi birmuncha kishilar har xil
darajadagi zaharlanishga duchor bo'ldilar;
— 1985-yili Hindistonning Bxopal «Yunion karbit» korxonasida
bo'lgan portlash natijasida 45 tonna metilizotsianitning atrofga tarqalishi
3000 kishi hayotiga zomin bo'ldi va 300 ming dan ortiq kishi kuchli
zaharlanish oldi. Adabiyotlarda ta'kidlanishicha dunyoning turli
burchaklarida shunga o'xshash kombinatlar 1000 dan ortiq ekanligi
eslatiladi. G'arbiy Yevropada bunday korxonalar yuzlab sanaladi, masalan,
Dyusseldorfda (FRG) minglab bochka sianid natriy saqlanmoqda (odamni
o’lishi uchun 15 mg kifoya).
Shunday qilib, kimyoviy moddalar qaysi maqsadlarda bunyod
etilgan obyektlar bo'lishidan qati nazar avariya va favqulodda hodisa
natijasida to'kilsa yoki atrof-muhitga tarqab ketish xavfi vujudga kelsa,
unda o'sha yerda kimyoviy zararli moddalar o'chog'i paydo bo'ladi. Agar
bu sanoat korxonasi bo'lsa, unda korxonaning butun hududi va shuning
bilan birga unga yondash bo'lgan hududlar kimyoviy moddalar ta'siri
ostida bo'lgan hududlarga aylanadi va agar bu yerda saqlanayotgan yoki
ishlab chiqarilayotgan zaharli moddaning zaharlilik darajasi juda yuqori
bo'lsa, bu hududda odamlarni ko'plab halokatga olib kelishi mumkin
bo'lgan xavfli zona paydo boladi. Shundan kelib chiqib kimyoviy
obyektlar xavflilik bo'yicha 4 ta darajaga bo'linadi:
— agar zararlangan hududga 75000 dan ko'proq odam tushib qolishi
mumkin bo'lsa — bu I daraja;
— agar kimyoviy zararlangan hududga 40000—75000 gacha odam
tushib qolish xavfi bo'lsa—bu II daraja;
— 40000 dan kam odam tushishi mumkin bo'lsa—bu III daraja;
— agar zararlangan zona korxona hududidan chetga chiqmasa— bu
IV zona.
332
Kimyoviy
moddalarning
avariya
natijasida
ta'sir
doirasini
belgilashda, shuningdek, uning zaharlilik darajasini belgilash ham muhim.
Zaharlilik darajasi bo'yicha 4 darajaga bo'linishini aytib o'tamiz. Biz buni
atrof-muhitni bulg'ovchi omillar bo'limida ko'rib o'tgan edik.
Kimyoviy zararlangan hududlarda zaharli moddalar holati har xil
ko’rinishda: suyuq tomchi, bug'simon, aerozol va gaz holatidagi
ko'rinishlarda bo'lishi mumkin. Kimyoviy moddalar atmosferaga chiqib
ketgandan keyin o'zining kimyoviy va fizik xususiyatlariga binoan
atmosfera havosida zararlangan bulutlar hosil qiladi. Bu bulutlar tarkibida
zaharli modda miqdori ko'p bolsa, unda u bulutsimon zararli modda yer
yuzasi bo'ylab tarqala boshlaydi va asosan yer yuzasining pastlik va
jarliklarida to'planadi va uzoq vaqtgacha o'z xavflilik holatini saqlab
turadi. Agar zaharli modda konsentratsiyasi (zichligi) kam bo'lsa, u havo
bilan qo'shilib atmosferaning yuqori qatlamlariga ko'tarilib, atmosfera
tarkibiga singib ketadi.
Zaharli moddalarning boshqa natijalari haqidagi fikr va
mulohazalar oldingi boblarda berilgan tartiblarda (kislota yomg'irlari yoki
kimyoviy moddalarning reaksiyaga kirishishi natijasida atmosfera
havosi tarkibida kutilmagan moddalarning paydo bo'lib qolishi va
hokazolar) bo'lishini aytib o'tamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
