Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

XVI.2. Bo'lishi mumkin bo'lgan tabiiy ofatlarning qisqacha 

tavsifi 

 

Tabiiy  ofatlar  sirasiga  tabiatda  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  yong'inlar 

(bular o'rmonlar va tabiiy butazorlar, ekinlar) qishloq yoki shaharchalarda 

ko'plab  binolarni  qamrab  olgan  bo'lishi  mumkin,  to'qayzorlar  va  ba'zi  bir 

o'lkalarda  yuz  berishi  mumkin  bo'lgan  torf  qatlamlarining  yonishi, 

savannalar  va  tropik  o'rmonlarining  yonishi  va  boshqalarda  namoyon 

bo'ladi;  suv  toshqinlari:  uzluksiz  bir  necha  kun  yoki  haftalar  mobaynida 

yomg'irlar yog'ishi yoki sellar natijasida daryolar toshishi; zilzila; otilishi; 

sel  kelishi  natijasida  suv  bosish  hollari;  yerlarning  surilishi;  liar  xil 

---

 

 

291 

o'pirilishlar;  qattiq  shamollar;  qor  bo'ronlari  va  quyunlari;  qor  ko'chish 

hollari;  har  xil  epidemiyalar;  uy  hayvonlari  va  yowoyi  hayvonlarda 

uchrashi  mumkin  bo'lgan  har  xil  epidemiyalar;  qishloq  xo'jaligida  va 

boshqa  ekinlarda  zararkunandalarning  ko'payib  ketishi  va  boshqalarni 

kiritish mumkin. 

Tabiiy  ofatlar  yer  kurrasida  doimo  uchrab  turadigan,  o’z  zararlilik 

darajasi  va  insoniyatga  yetkazgan  zarari  hamda  vayronaliklari  bilan  va 

shuningdek,  moddiy  va  ma'naviy  boyliklarni  yo'qolishiga  olib  kelishini 

umuman jamlasak, ulardan keladigan zarar va odamlarning hayotdan ko'z 

yumishiga  olib  kelish  masshtabi  bir  qancha  urushlardan  kam  emasligini 

kuzatish mumkin. 

Tabiiy  ofatlar-tabiat  injiqliklarining  ko'rinishlari  sifatida  paydo 

bo'Iadigan, insonning risolada yashash tarzini o'zgarishiga olib keladigan, 

shuningdek,  ko'pgina  vayronaliklarga,  insonning  moddiy  boyliklarini 

buzilib  yo'qolishiga  olib  keladigan,  ba'zida  ko'plab  fojialarga  sabab 

bo'Iadigan  tabiat  hodisasidir.  Bu  tabiiy  ofatlarning  eng  birinchisi-

zilzilalardir.  Chunki  zilzilalar  ta'sir  darajasi  va  keltirib  chiqaradigan 

vayronaliklari  bilangina  ajralib  turmasdan,  balki  ko'plab  odamlarning 

hayotdan  ko"z  yumishiga  olib  keladi.  Bu  holda  hayotdan  ko'z  yumish 

osongina kechmasdan, balki vayronalar orasida qolib ketish bilan bo'ladi. 

Zilzilalar  yer  osti  zarbalari  natijasida  yer  yuzasida  tabiiy  ravishda  hosil 

bo'Iadigan silkinish hisoblanadi. Yer osti zarbasining hosil bo’lish jarayoni 

yer  ostidagi  zilzila  o'chog'i  ma'lum  qalinlikdagi  yer  qatlamida  uzoq  davr 

mobaynida  yig'ilgan  energiyaning  ajralishi  tufayli  yuz  beradi  va  buning 

natijasida  yer  yuzasida  zarba  to'g'ri  kelgan  markazdan  har  tomonga 

seysmik to'lqin harakati tarqaladi. 

Xalqaro  seysmik  shkala  MSK-64  ga  asosan  zilzilalar  12  ballga 

bo'linadi. 

O'zbekiston  Respublikasi  hududida  tektonik  jarayonlaming  katta 

aktivligi  kuzatiladi,  tog'larning  o'sishi  yiliga  1-2  sm  ni  ba'zi  bir  joylarda 

esa  8-10  sm  ni  tashkil  qilib,  bu  o'sishlar  yer  qimirlashi  bilan  o'tadi.  Yer 

qimirlash  o'choqlari  yer  qariga  joylashgan  bo'lib,  asosan  uning  granit 

qatlamida 5 dan 35 km gacha chuqurlikda joylashgan bo'ladi. 

Zilzilalar  tabiiy  ofatlar  ichida  eng  xavflisi  bo'lib,  ko'plab 

odamlarning umriga zomin bo'ladigan ofatlar sirasiga kiradi. 

Misol tariqasida 1948-yildagi Ashxabadda bo'lgan zilzila 110  ming 

kishining  umrini  zomin  qilgan  edi.  Uning  natijasida  shahar  butunlay 

vayron  bo'lgan  va  uning  o'rni  hosil  bo'lgan  zarba  natijasida  gorizont 

bo'yicha 2,5 km masofaga siljib ketgan. 

---

 

 

292 

1966-yildagi Toshkent va birrnuncha keyinroq Gazli va Nazarbekda 

bo'lgan  yer  qimirlashlari  natijasida  respublikamizga  juda  katta  moddiy 

zarar yetkazilgan edi. 

1988-yilda  Armaniston  shimolida  bo'lgan  yer  qimirlash  bu  asrda 

bo'lgan  zilzilalarning  eng  mudhishlaridan  bin  sanaladi.  Buning  natijasida 

25  ming  kishi  halok  bo'ldi;  3  ta  shahar  va  360  ta  qishloq  vayronaga 

aylandi. Bundan 700 ming odam zarar ko'rdi; 514 ming kishi boshpanasiz 

qoldi. Bu zilzila tufayli Armaniston 8 mln kvadrat metr turar joy fondidan 

ajraldi. 1999-yilda Turkiya hududida bo'lgan ketma-ket zilzilalar bir necha 

shaharni vayron qildi necha minglab kishi qurbon bo'ldi va necha minglab 

kishi boshpanasiz qoldi. 

Umuman olganda, O'rta Osiyo va Markaziy Osiyo hududlari zilzila 

xavfi yuqori bo'lgan hududlar sirasiga kiradi. Hozirgi zamon fani yutuqlari 

asosida  zilzilalarni  bashorat  qilish  imkoniyatini  beradigan  yutuqlaiga 

erishgan  bo'lsa-da,  lekin  uning  aniq  vaqtini  aytib,  oldindan  unga 

tayyorlanish imkoniyatlari hozircha yaratilgan emas. 

Ikkinchi  eng  katta  tabiiy  ofatlardan  biri  va  xavflilik  darajasi 

zilzilalardan  kam  bo'lmagan-ofat  suv  toshqinlari  hisoblanadi.  Uni  keltirib 

chiqaruvchi sabablarga ko'ra uch turkumga bo'lish mumkin. 

1. Tabiat injiqliklari natijasida ma'lum hududga haddan tashqari ko'p 

miqdorda  yonig'ir  yog'ishi  va  tog'li  hududlarda  kunning  isib  ketishi 

natijasida  qor  va  muzliklarning  erib  ketishidan  hosil  bo'ladigan  suv 

toshqinlari. 

2.  Dengiz  va  okeanlar  yaqiniga  joylashgan  shahar  va  hududlarga 

shamol  va  bo'ronlar  ta'siridan  suvning  toshib ketishi  natijasida  bo'ladigan 

suv toshqinlari. 

1974-yilda  xuddi  shu  holatda  yuz  bergan  suv  toshqini  natijasida 

Hindiston  hududidagi  22  shahar  va  10  ming  qishloq  suv  ostida  qolib 

ketgan edi va buning natijasida 1000 kishi hayotdan ko'z yumdi. 

3.  Yer  osti  zilzilalari  natijasida  kelib  chiqadigan  suv  toshqinlari. 

1953-yilda  bo'lgan  shunday  suv  toshqinidan  Gollandiya  zarar  ko'rgan  edi 

va buning natijasida 1800 kishi halok bo'lgan edi. 

O'zbekiston Respublikasida suv toshqinlari hududimizda bo'lgan suv 

omborlarini  to'sib  turgan  to'g'onlar  buzilib  ketishi  va  tog'li  hududlarda 

shiddatli  yomg'ir  yog'ishidan  sel  hosil  bo'lishi  natijasida  ro'y  berishi 

mumkin.  Respublikamiz  hududiga  zarar  yetkazishi  mumkin  bo'lgan  suv 

omborlari  27  ta  bo'lib,  bulardan  10  ta  suv  ombori  qo'shni  respublikalar 

hududiga joylashgan.  

Suv omborlarida yig'ilgan suv hajmi quyidagicha: 

---

 

 

293 

— Toshkent dengizi-250 mln m

3

; 

— Jizzax suv ombori-85 mln m

3

;          

— Karkidon suv ombori-218 mln m

3

; 

 

— Kosonsoy suv ombori-165 mln m

3

; 

— Kattaqo'rg'on suv ombori-900 mln m

3

; 

        

— Quyimozor suv ombori-300 m

3

; 

 

— Chorvoq suv ombori-2 mlrd m

3

; 

 

— Andijon suv ombori-1, 75 mlrd m

3

; 

— Tuyamo'yin suv ombori -5, 3 mlrd m

3

; 

— Chimqo'rg'on suv ombori-300 mln m

3

; 

 

— Uchqizil suv ombori-165 mln m

3

;  

— Pachkamar suv ombori-280 mln m

3

; 

Mabodo  bu  suv  omborlaridan  suv  urib  ketsa,  suv  bosib  ketishi 

mumkin bo'lgan hudud maydoni 57, 9 ming km

2

 ga teng va bu hududda 7 

mln kishi istiqomat qiladi. Falokat sodir bo'lishi mumkin bo'lgan hududda 

44  ta  shahar  va  bir  necha  yuzlab  qishloqlar,  kommunikatsiya  inshootlari, 

2775 km avtomobil yo'llari va yuzlab qishloq xo'jalik bo'limlari mavjud. 

Suv  toshqinlari  vaqtida  aholini  muhofaza  qilishning  asosiy  yo'li, 

ularni  suv  toshqini  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  yerdan  odamlarni,  u  yerda 

bo'lgan  hayvonlarni  va  texnika  anjomlarni  olib  chiqib  ketish  va  shuning 

bilan  birga  bu  suv  toshqinlari  zarar  darajasini  kamaytirishga  qaratilgan 

chora-tadbirlarni ham amalga oshirishni unutmaslik kerak. 

Yong'inlar ham favqulodda hodisalar qatoriga kiradi. Hozirgi vaqtda 

yong'inlar  inson  uchun  eng  xavfli  tabiiy  ofatlar  qatoriga  kirib  bormoqda,    

chunki  yong'indan  keladigan  zarar  juda  katta  miqdorni  tashkil    qilishi 

bilan  birga  inson  hayotiga ham tahdid soluvchi omillardan biriga aylanib 

qolmoqda. 

1972-yida  AQSh  da  2,5  mln  yong'in  kuzatilgan  va  unda  12  ming 

kishi halok bo'lgan va yetkazilgan moddiy zazrar 11 mlrd dollar miqdorni 

tashkil  qilgan.  Toshkent  shahrida  har  yili  500  dan  800  gacha  yong'inlar 

bo'lib  turadi  degan  ma'lumotlar  bor.  Bundan  respublikamiz  iqtisodiga 

jiddiy moddiy zarar yetishi tabiiy. 

Republikamiz hududida 200 dan ortiq poitlashga va yong'inga xavfli 

inshootlar  mavjud.  Demak,  Respublikamiz  hududida  yong'inga  qarshi 

kurash chora-tadbirlarini belgilash eng muhim omillardan biri hisoblanadi.