Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

Tektonik  zilzilalar

. (yer ostidagi yuqorida aytib o'tilgan jarayonlar 

yer  qobig'iga  ta'sir  ko'rsatishi  natijasida  yer  yuzasida  siljishlar  vujudga 

kelganligi  sababli  shunday  nomlanadi).  Bu  ziizilalarmng        asosiy    

ko'rsatkichlari        sifatida        uning        kuchi        va  xarakteristikasini   

belgilovchi   belgilari-uning   magnitudasi,   zilzila o'chog'i chuqurligi va 

yer yuzasiga fta'sir qiluvchi energiya intensivligi hisoblanadi. 

Magnituda-Rixter shkalasida energiyaga proporsional bo'lgan 0 dan 

8,5  balgacha  bo'lgan  birliklarda  berilsa,  0  dan  12  balgacha  berilsa,  bu 

oddiy bizda foydalanadigan shkalalarda belgilanib, har bitta o'sib boruvchi 

---

 

 

295 

raqam  tebranish  energiyasini  100  karra  o'sganligini  bildiradi.  Rixter 

shkalasi bo'yicha 8,5 va oddiy shkalada 12 ball eng og'ir oqibatlarga olib 

keladigan zilzilalar hisoblanadi. 

Zilzila  o'chog'i  chuqurligi-bu  har  bir  zilzilaga  xavfli  bo’lgan 

rayonlarda  har  xil  bo'lib  0  dan  700  km  gacha  chuqurliklarda  bo'lishi 

mumkin.  Seysmik  rayonlar  uchun  o'zining  ma'lum  chuqurliklari  mavjud 

bolib,  agar  uning  chuqurligi  katta  bo'lsa,  zilzilaning  ta'sir  radiusi  ancha 

katta maydonlarga tarqalishi mumkin. 

Energiya  tig'izligi,  ya'ni  kuchi  o'n  ikki  balli  shkala  bo'yicha 

belgilanadigan  yer  yuzasidagi  yer  silkinish  kuchi  hisoblanib,  u 

quyidagicha  e'tirof  etiladi:  sezilar-sezilmas,  juda  kuchsiz,  kuchsiz, 

sezilarli,  ancha  kuchli,  kuchli,  juda  kuchli,  buzib  yuboruvchi,  vayron 

qiluvchi, kuchli vayronalikka olib keluvchi, falokatli va kuchli falokatli. 

Zilzilani  keltirib  chiqarishga  sababchi  bo'lgan  yer  ostidagi  zilzila 

o'chog'i  -gipomarkaz  (gipo-chuqurlik)dir.  Shu  yerning  yer  yuzasi 

epimarkaz  (epi-yuza)  deb  atalib,  bu  zilzilaning  eng  kuchli  ta'sir  yer 

silkinadigan yuza bo'ladi. Keyingi yer yuzasi bo'ylab tarqalish elastik yoki 

seysmik to'lqinlar tarzida yerning qattiq qobigci bo'ylab tarqala boshlaydi 

(yer ostida yadro portlatilganda ham xuddi shunday hodisa bo'ladi). 

Har  yili  yer  yuzasida  umumiy  100  ming  yer  silkinishlari  kuzatiladi 

(bu  bir  sutkada  300  silkinish  demakdir),  ammo  bularning  hammasi  ham 

xavfli  emas.  Shundan  taxminan  yiliga  10  mingini  odamlar  sezadi.  Yiliga 

taxminan 100 ga yaqin zilzilalar fojiali oqibatlarga olib keladi. Bunda bir 

necha  sekund  ichida  butun  boshli  shahar-qishloqlar  vayron  bo'lishi  yoki 

okean  yaqinida  joylashgan  mamlakatlar  suv  ostida  qolishi  tog’ 

cho'qqilarining buzilib ketishi natijasida u yerda eriyotgan qor suvlarining 

yo'li  to'silishi  natijasida  tog'ning  qa'rida  ko'llar  paydo  bo'lishi  va 

shuningdek, zilzilalar ta'sirida okeanlar tubidan yangi orollar hosil bo'lishi, 

tog'larning  ma'lum  masofaga  siljib  ketishi  va  yer  qimirlashi  ta'sirida 

yerning  yorilishi  natijasida  bir  necha  o’n  va  hattoki,  yuz  metr  va  undan 

ham chuqurroq jarlarning hosil bo'lishi zilzilalarning oqibati hisoblanadi. 

Shaharlarda  elektr  va  gaz  tarmoqlarining  ishdan  chiqishi  natijasida 

uzilgan  gaz  quvurlaridan  chiqib  ketgan  gazlar  ko'plab  yong'inlar 

chiqishiga  sababchi  bo'ladi.  Avtomobil  va  temir  yo'llar  ishdan  chiqadi. 

Tog'li  o'lkalarda  tog'larning  o'pirilib  ketishi  yollarning  berkilib  qolishiga 

olib  keladi,  aloqa  tarmoqlari  ishdan  chiqadi.  Zilzila.  bo'lgan  joy  boshqa 

hududlardan uzilib qoladi; bu esa u yerdagi omon qolganlarni  katta ruhiy 

tushkunlikka olib keladi. 

Kuchli  halokatli  zilzilalarda  1024-1025  erg  energiya  ajraladi  va  bu 

---

 

 

296 

energiya  yer  yuzida  portlatilgan  megaton  yadro  zaryadi  portlashidan  bir 

necha marta katta vayronagarchiliklarga sababchi bo'ladi.