Kegl cc pechat indd

Jismlar harakatlanganda fazoda iz qoldiradi. Bu izlar ko‘zga 
ko‘rinishi yoki ko‘rinmasligi mumkin. Ko‘rinishi yoki ko‘rin-
masligidan qat’i nazar shu izga
trayektoriya
 deyiladi.
Dalada yurgan 
avtomobil, traktor yoki osmonda uchayotgan samolyot qoldirgan izlar 
bunga misol bo‘la oladi. 
Trayektoriyaning shakliga qarab harakat 
to
‘
g
‘
ri chiziqli
 yoki 
egri chiziqli
 bo‘ladi.

---

46
Avtomobil g‘ildiragining o‘qi 
B
yerga nisbatan to‘g‘ri chiziqli, 
gardishidagi 
A
nuqta g‘ildirak o‘qi 
B
ga nisbatan egri chiziqli 
harakatda bo‘ladi (21-rasm). Stadionda yugurayotgan sportchining 
trayektoriyasi 
1
va 
2
oraliqda egri, 
3
va 
4
oraliqda to‘g‘ri chiziqli 
bo‘ladi (22-rasm).
21-rasm. 
22-rasm.
Trayektoriyaning shakli qaralayotgan sanoq jismiga nisbatan 
turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, Oyning Yerga nisbatan harakati 
aylana shaklida bo‘lsa, Quyoshga nisbatan murakkab shaklda bo‘ladi. 
Chunki Yer Oy bilan birgalikda Quyosh atrofida harakatlanadi. Xuddi 
shunday avtomobil dvigatelida sovituvchi parrak uchining harakat 
trayektoriyasi dvigatelga nisbatan aylanadan iborat bo‘lsa, yerga 
nisbatan vintsimon bo‘ladi.
Harakatlanayotgan jismni har doim ham rasmda ifodalash 
noqulay.
 Shunga ko‘ra, trayektoriya uzunligi jism o‘lchamla ridan 
juda katta bo‘lgan hollarda jismni
 
moddiy nuqta
 deb qaraladi.
Masalan, 
Toshkent dan Buxoroga qarab uchayotgan samolyotni moddiy nuqta deb 
qarash mumkin. Lekin ko‘prikdan o‘tayotgan poyezdni moddiy nuqta 
deb qarab bo‘lmaydi. Moddiy deyi 
lishiga sabab o‘lchamlari hisobga 
olinmasa-da, uning massasi, tezligi va boshqa fizik kattaliklari 
mavjud ligicha qoladi.
1. Mexanik harakat deb nimaga aytiladi?
2. Sanoq jismi deganda nimani tushunasiz?
3. 
Yozayotganingizda ruchkangizning uchi qanday harakatda 
bo‘ladi?
4. Harakatlanayotgan jismlarni moddiy nuqta deb qarash mumkin 
bo‘lgan hollar uchun misollar keltiring.

---

47