Kegl cc pechat indd

qavariq lin 
za yig‘uvchi linza, 
botiq lin za sochuvchi linza deb ataladi.
Linzalarning bir tomoni sferik, ik 
kinchi tomoni tekis bo‘lishi ham 
mumkin. 
115-rasm. 
116-rasm. 
117-rasm.
Qavariq linzada buyumni ma’ 
lum oraliqqa joylashtirilsa, undagi 
tasvir kattalashgan bo‘lar ekan. Uning bu xususiyatidan narsalarni 
kattalashtirib ko‘rishda foydalaniladi. 

---

147
Linzaning fokus masofasiga teskari bo‘lgan kattalikka linzaning
 
optik
 
kuchi
 
deyiladi.
formula bilan ifodalanadi. Agar 
F 
= 1 m bo‘lsa, 

1
 dioptriya 
bo‘ladi.
Qisqacha 
D
= 1 dptr.
Botiq linzalar uchun 
D
manfiy qiymatga ega bo‘ladi.
Amaliy topshiriq
Yig‘uvchi linza, ko‘zoynak yordamida quyosh (lampochka) nur-
larini bir nuqtaga to‘plab fokus masofasini aniqlang.
1. Linzalardan qayerlarda foydalaniladi?
2. Linza suvga to‘la tushirilsa, uning optik kuchi qanday o‘zgaradi?
3. Linzaning bosh fokus masofasini amalda qanday aniqlash 
mumkin?
54-MAVZU
SHISHA PRIZMADA YORUG‘LIKNING 
TARKIBIY QISMLARGA AJRALISHI. KAMALAK
Har biringiz bahor paytida yomg‘irdan so‘ng osmonda yoy 
shaklidagi rangli «kamalak»ni kuzatgansiz. Ko‘pincha kamalak ikkita 
bo‘lganligidan yurtimizda Hasan-Husan deb ham nomlashadi. Shunday 
kamalakni yoz kunlarida otilib turgan favvoralar yaqinida o‘tirib ham 
kuzatish mumkin. Sun’iy ravishda shlangdan suv sepganda sochilib 
chiqayotgan zarralarda ham ba’zan kamalakni kuzatish mumkin. 
Ko‘ringan tabiiy kamalakka qarab yura bosh 
lasangiz, u ham sizdan 
uzoqlasha boradi va keyinroq yo‘qoladi.
Yorug‘likning rangini o‘rganishni birinchi bor ilmiy ravishda 
1666-yilda 
Nyuton
boshlab beradi. Bu haqda Nyuton quyidagicha 
yozadi. «Men 1666-yilda (sferik ko‘rinishga ega bo‘lmagan optik 
shishani silliqlayotganimda) yorug‘lik rangi haqidagi hodisani 
o‘rganish uchun uchburchak shaklidagi shisha prizmani topib 
oldim. Shu maqsadda men xonamni qorong‘ilashtirib, unda quyosh 
nurlari kirishi uchun kichik tirqish qoldirdim. Prizmani shunday 
joylashtirdimki, natijada yorug‘lik prizmadan o‘tganidan so‘ng qara-
ma-qarshi devorga tushdi. Menga devordagi jonli ranglarni ko‘rish 

---

148
katta mamnuniyat keltirdi». Bu tajribani o‘zingiz ham bajarib 
ko‘rishingiz mumkin. Buning uchun Quyoshdan keluvchi yoki elektr 
lampochkadan chiqqan nurlarni tirqish orqali uchburchak shaklidagi 
shishadan yasalgan prizmaga tushiriladi. Prizmaga tushirilgan oq 
nur, undan o‘tgach, yetti xil rangga ajralar ekan (118-rasm). Rang-
larning joylashish tartibi quyi 
dagicha: qizil, zarg‘aldoq, sariq, 
yashil, havorang, ko‘k va binafsha.