Кўчмас мулк иқтисодиёти

4.4. Кўчмас мулк объектларининг таснифи 
 
“Кўчмас мулк” тушунчасига турли дифференциал кўпмаъноли таърифлар 4.3-расмда 
келтирилган. 
Кўчмас мулк объектларини ўрганишда улар таркибидаги икки гуруҳга ажралувчи 
объектларни алоҳида олиб ўрганиш мумкин (4.4-расм). 
1.
 
Табиий объектлар
– ер участкалари, ўрмон ва кўп йиллик ўсимликлар, махсус 
сув объектлари ва ер ости бойликлари мавжуд ҳудудлар. Шунингдек уларни “табиатан 
кўчмас мулк” деб ҳам аташади. 
2.
 
Сунъий объектлар
(қурилишлар). 
4.4-расм.Кўчмас мулкни ташкил этувчиларининг схематик тасвири
КЎЧМАС МУЛК 
Кўчмас мулк моҳиятига кўра 
Кўчмас мулк қонун 
жиҳатидан 
Ер участкалари
Яхшиланган ер участкалари(бино 
ва ишооотлари мавжуд)
Бино ва иншоотларнинг 
қисмлари (хонадонлар) 
Мустақил бино ва иншоотлар 
Ми
соллар 
(кўри
ни
шла
ри
) 
Денгиз ва дарё кемалари 
Самолёт ва вертолётлар 
Спутниклар 
Космолётлар 
Ми
соллар 
(кўри
ни
шла
ри
) 

---

47 
Кў
чм
ас мул
к о
бъ
ект
лар
и 
Сунъий
 (қур
и
ли
ш
лар
) 
Т
аби
и
й
К
ел
иб ч
иқ
иши
Иж
ти
м
ои
й с
оҳа
кўч
м
ас
м
улк
и 
Ти
жора
т 
кўч
м
ас
м
улк
и 
Тура
р жой
кўч
м
ас
м
улк
и 
Ер ости
бойли
к-
лари уча
ст
кал
ари 
ва 
сув объект
ла
р 
Ўрм
он в
а к
ўп 
йи
ллик 
ўсим
ликл
ар
Ер 
уч
ас
тка
лари
Қ
ўл
ла
ни
ли
ш
и 
Касалхоналар, поликлини-
калар, театрлар, маданият 
уйлари, вокзаллар ва ҳ.к. 
Корхоналар мулк 
мажмуалари сифатида 
Бинолар ва уларнинг 
мажмуалари 
Офислар, ресторанлар, 
магазинлар, меҳмонхона-
лар, ижарага гаражлар 
Иккиламчи турар 
жой 
Дала ҳовли 
Кўп хонадонли уй, 
хонадон, 
хона 
Фойдаланишдаги ер 
участкаси 
Ер участкасидан жорий 
фойдаланиш 
Қ
ури
ли
ш 
тугалла
ни
ши
ни
тала
б 
қи
лувч
и 
Р
ек
он
струк
ци
я ё
ки
к
ап
итал
таъми
рн
и 
тала
б қ
илувч
и 
Фой
да
ла
ни
ш уч
ун
та
йё
р 
Фой
да
ла
ни
шга
тай
ёрли
к 
4.3
-р
ас
м.
 К
ўч
мас
 мул
к
 об
ъ
ек
тлари
 й
и
р
и
к
лаш
ти
р
и
лг
ан
 тас
н
и
фл
ан
и
ш
и
 
Алоҳида ҳовли 

---

48 
Қонуний жиҳатдан “кўчмас мулк” тушунчасига денгиз ва дарё кемалари, учар ва 
космик аппаратлар ҳам киритилади. 
4.5-расмда келтирилган классификациясидан ташқари кўчмас мулклар иқтисодий 
жиҳатдан даромад келтирадиган (тижорат) ва даромад келтирмайидган (нотижорат) 
турларга бўлинади. Даромад келтирмайдиган кўчмас мулк ўз эгасининг аниқ 
эҳтиёжларини қондиришга қаратилган ва даромад олишни назарда тутмайди. Кўчмас 
мулк эгасининг ўз мулкини маълум қисмини бошқаларга ижарага бериш орқали маълум 
фойда кўриши эса тижорат кўчмас мулкига мисол бўлади. 
4.5-расм. Кўчмас мулкни иқтисодий жиҳатдан туркумланиши
Кўчмас мулк мулкчилик шаклига кўра ҳам турларга бўлинади (4.6-расм) 
4.6-расм. Кўчмас мулкнинг мулкчилик шаклига кўра турлари
Барча турдаги бино ва иншоотларни ҳажмий-режавий ва конструктив ечимига кўра 
таснифлаш мумкин.
Кўчмас мулк объектларининг ҳажмий-режавий ечимига кўра, энг аввало, объектнинг 
умумий ҳажмий ўлчамлари билан боғлиқ бўлмаган режавий тузилишга эга бўлган алоҳида 
бўлаклари (ҳажмлари) нинг мавжудлиги, уларнинг сони ва жойлашиши каби 
кўрсаткичларни кўзда тутиш лозим. Бунда ҳар бир объект ўз-ўзидан оддий геометрик 
КЎЧМАС МУЛК 
Давлат 
Хусусий 
Муниципал-ўз-ўзини 
бошқариш органлари 
Жамоат ташкилотлари 
Акционерлик ташкилотлари 
Ҳудудий(туман,вилоят) 
КЎЧМАС МУЛК 
Нотижорат (даромад келтирмайдиган) 
Тижорат (даромад келтирадиган) 
Хонадонлар 
Коттеджлар 
Боғлар 
Шахсий гаражлар 
Мисолл
ар 
(к
ўрин
иш
лари
) 
Кафе, бар, ресторан 
Меҳмонхоналар 
Жамоат ҳаммомлари 
Кўп хонали уйлар 
Мисолл
ар 
(к
ўрин
иш
лари
) 
Уй атрофидаги ерлар 

---

49 
шакл кўринишини ҳосил қилади. Масалан: параллелепипед, цилиндр, конус, пирамида ва 
бошқа шакллар. Энг содда тузилишда бино битта (геометрик) ҳажмдан ташкил топади. 
Ҳар бир ҳажм ўз шакли ва режавий ўлчамлари, қаватлар сони ва уларнинг 
баландлиги билан характерланади. Режавий шакл энг кўп ҳолларда тўғри бурчакли бўлиб, 
бундай ҳажм ички режавий ва конструктив тузилишидан келиб чиққан ҳолатда нисбатан 
содда ҳисобланади. Аммо алоҳида ноёб бинолар айлана, овал ёки кўпбурчакли (аммо 
тўғри бурчакли бўлмаган) режавий ечимга эга бўлади. 
Бинолар, шунингдек, бир қаватли ва кўп қаватлиларга бўлинади. Бир қаватли 
бинолар вертикал таянч конструкция ва горизонтал қопламага эга бўлади ва баландлик 
бўйича ягона битта ҳажмга эга бўлади. Бир қаватли (кам қаватли) бинолар асосан кичик 
шаҳарларга ва қишлоқ аҳоли пунктларига хос, шунингдек улар шаҳарларнинг тарихан 
эски ҳудудларида учрайди. 
Кўп қаватли бинолар баландлиги бўйлаб кўп сонли уни алоҳида ҳажмий ўлчамларга 
(қаватларга) бўлувчи горизонтал ораёпма қопламаларга эга бўлади. Кўп қаватли уйлар 
асосан йирик шаҳарлар ва кичик шаҳарларнинг марказий микрорайонлари ҳамда 
замонавий шаҳарча ва аҳоли турар жойларида учрайди. Фуқаролик биноларида қаватлар 
баландлиги одатда 3-4 метрни ташкил этади. Кўп қаватли биноларда албатта одамларнинг 
қаватдан-қаватга ўтишлари учун зинапоялар ва баъзи ҳолларда лафтлари бўлади. 
Шуни қайд этиш мумкинки, кўп қаватли бино қурилиши шаҳарларда (айниқса, 
марказда) ер қийматини ошиб кетишига олиб келади. Шу сабабли бино қаватлари сонини 
кўпайтириш ҳисобига ер участкаси ҳажмини камайтиришга эришиш қўл келади. Кўп 
қаватли бинонинг умумий схемаси 4.7-расмда кўрсатилган. 
Саноат биноларига келганда, уларни бир ёки кўп қаватли қилиб қуриш уларда ишлаб 
чиқариладиган махсулот турига, технологик ускуналар ўлчами ва жойлаштирилишгига 
боғлиқ бўлади. Бунда, бир қаватли ишлаб чиқариш цехлари катта ўлчамдаги баландликка 
эга бўлишлари мумкин (30-40 метргача), кўп қаватли саноат биноларида эса фуаролик 
биноларидан фарқли равишда қаватлар баландроқ (6-8 метр) бўлади. 
Бинонинг бир нечта алоҳида ҳажмга эга бўлган бўлакларининг ҳар бири маълум бир 
вазифани бажаради. Масалан, спорт комплекси биноси спорт аренасига, трибуналар, 
томоша жойларига эга бўлган асосий бир қаватли ҳажмга эга бўлиши, ҳамда кўп қаватли 
маъмурий, гигеник ва ҳўжалик хизматлари жойлашган ҳажмий ечимга эга бўлиши 
мумкин. Ёки кўп қаватли турар жой биноси бир қаватли қўшимча қурилиш шаклида, 
аҳолига хизмат кўрсатувчи савдо дўкони ёки маиший хизмат шахобчасига эга бўлиши 
мумкин.