Кбк: 60. 5(5Ў) 31 Санжар Юлдашев Социологик тадқиқот методологияси [матн] / С. Юлдашев. Т.: Тошкент ислом университети, 2018. 228 б. (575. 1) Кбк: 31

асосланганлиги
деганда унинг олдиндан 
айтиш давридаги прогноз мақсадларига мос келиши тушунилади.
Прогностик моделнинг 
тўлиқлиги
эса бошланғич ижтимоий 
статистиканинг ҳажми, ишончлилиги ва барқарорлигига боғлиқ.
Прогностик моделнинг 
валидлиги 
– унинг айнан прогноз 
қилинаётган ҳодисадаги тузилиш элементлари ўзгаришини ҳисобга 
олиш хусусияти демакдир. Моделнинг валидлиги прогнознинг 
аниқлигида муҳимдир.
Прогностик моделнинг 
аниқлиги
– олдиндан айтиш даврида 
ўрганилаётган жараённинг параметрларига миқдорий баҳони ҳақиқий 
қийматлардан минимал фарқ қиладиган даражада бериш.
Прогностик моделнинг 
барқарорлиги
– бутун олдиндан айтиш 
даврида валидликни сақлаб туриш хусусияти демакдир. Социологияда 
прогностик моделларнинг барқарорлигига қаршилик кўрсатувчи омил 
– ижтимоий институтларнинг фаолияти ва ўзаро таъсирига асосланган 
ижтимоий ҳодисаларнинг мутлақ кўпчилигидаги нормативликдир; 
шу сабабдан прогностик моделнинг барқарорлигига бевосита 
таъсир қилувчи ижтимоий жараён кечишининг инерционлиги деган 
тушунчани киритган маъқул.
Ижтимоий ҳодисанинг инерционлиги деганда унинг барқарорлик 
даражаси, у ёки бу ижтимоий нормаларга боғлиқлик вақти тушунилади.
Амалий социологияда услублар бўйича прогнознинг уч базавий 
тури бор: 1) аналогия; 2) экспертиза; 3) статистик прогноз.
Аналогия
бу – турли даврларда ўхшаш ижтимоий шароитларда 
пайдо бўлган икки ва ундан ортиқ бир-бирига ўхшаш ҳодисаларни 
тарихан таққослаш усули. Бундай ҳолда ҳодисанинг қайтарилиш 
эҳтимоли ҳақидаги хулоса аналогия бўйича прогноз деб аталади. 
Бундай прогнознинг аниқлик даражаси ҳар доим ҳам маълум 
бўлавермайди, чунки илгари ижтимоий амалиётда мавжуд бўлмаган 
ижтимоий жараёнлардаги янги омиллар таъсири сабаб бўлиши 
мумкин.

---

211
Эксперт баҳолаш
прогноз қилиш усули сифатида прог-
ноз предметига бевосита алоқаси бўлган масалаларда професси-
оналларнинг амалий тажриба ва билимларини жамулжам қилиш 
демакдир. Бунда прогнознинг аниқлиги экспертларнинг билим 
даражасига боғлиқ.
Кўрсатиб ўтилган икки услуб унча аниқ деб ҳисобланмаса-да, 
узоқ муддатли прогноз учун яроқлидир.
Прогноз қилишнинг 
статистик услублари
математик 
формулалар ва статистикага асосланган, лекин амалий социологияда 
улар асосан қисқа муддатли прогнозлашда (бир йилгача) ишлатилади. 
Бу ҳол услубларнинг айби эмас, балки ижтимоий ҳодисаларнинг кўп 
омиллилиги ва нормативлиги, вариативлиги натижасидир.
Шу билан бир қаторда, фаразларни синаш учун қўлланила ди - 
ган математик статистика формулалари белги вариацияларининг 
нормал бўлиб чиқишини назарда тутади. Бу ҳол ижтимоий ҳодиса-
ларнинг реал амалиётида кузатилмайди. Бу математик формулаларни 
ишлатиб бўлмайди дегани эмас, лекин ижтимоий ҳодисаларни 
прогнозлашда хатоликлар анча бўлиши мумкин.
Кўриниб турибдики, прогнознинг сифати ва реал маҳсуллиги 
методларни тўғри танлаб олиш ва улардан самарали фойдаланиш 
билан боғлиқдир.