Kaynozoy erasi

Arxey.proterozoy, paleozoy, mezozoy, kaynazoy eralari. hayotning tuzilish darajalari.

Opsimliklar va hayvonot olamining poleontologiyasi (Komarov,1943)

Eralar	Davrlar	Opsimliklar va hay-vonot olamida hukmron opsimlik va hayvonlar	Davrlarni mln.hisobid vometishi
Kaynazoy	Toprtlamchi	Hozirgi davrning madaniy opsimliklari, xonaki hayvonlar hukmronligi	1
	Uchlamchi	Turli-tuman yopiq urugpli (gulli) opsimliklar,sut emizuvchi hayvonlar, qushlar va hasharotlarning hukmronlik davri	62
Mezozoy	Bopr	Yopiq urugpli opsimliklar paydo boplishi hozirgi floraning shakllanishi. Reptiliy, qushlar, hasharotlar va sut emizuvchi hayvonlar taraqqiyoti	43
	Yura	Ochiq urugpli opsimliklar. Tsikadlar, qubbalilar va diatom suvoptlar taraqqiyoti. pteridopsida. pterapsidlarning halokati. Boshlangpich sut emizuvchilar taraqqiyoti.	45
	Trias	Sagovniklar, ginkgolar, qubbalilarning rivojlanishi. Kordalilar halokati, sudralib yuruvchi hayvonlar, boshlangpich sut emizuvchilar hukmronligi.	36
	perm	Daraxtsimon plaunlar va qirqbopgpinlar halokati, paporotniklarni paydo boplishi,reptiliy hayvonlari hukmronligi	38
	Karbon (Toshkopmir)	paporotniksimonlar (plaun, qirqbopgpin, paporotniklar. Amfi-biy taraqqiy etgan davr.	52
paleozoy	Devon	psilofit, boshlangpich paporotniklar, ochiq urugplilar va zamburugplarning paydo boplishi. psilofit florasi halo-kati.Baliqlar, ikki xil nafas oluvchi baliqlar hukmronligi	36
	Silur	Quruqlikning ilk opsimliklari: psilo-fitlar,turli-tuman dengiz umurtqasiz hayvonlari,baliqlar.	50
	Kembriy	Boshlangpich poyali opsimliklar suvoptlari va bakteriyalar	38
proterozoy	Siney Yenisey Sayan	Bakteriya va suv-optlari, sodda hay-vonlar	570-1200 1200-1500 1500-1900
Arxeozoy		Bakteriya faoliyati tufayli hosil bo`lgan ohaktoshlar.	190-270

Organik evolyutsiyaning qudratli omili - tabiiy tanlanish opz huquqini egallashga kirishadi. Bu omilning ahamiyati naqadar muhim ekanligini isbotlash uchun faqat ikkita misolni keltirish yetarli bopladi. Masalan, tur tarkibida mavjud individlar soni geologik jihatdan u qadar uzoq davom etmagan davr oraligpida opzgarmas hisoblanadi, yapni qancha individ halok boplsa, shunchasi saqlanadi.

Agar koppchilik olrganizmlarni yuzlab, minglab, opn ming, millionlab urugp yoki tuxum hosil qilishi inobatga olinsa, qancha-qancha organizmlarning oplib ketishiga ishonch hosil qilish mumkin. Har qanday individning bir jufti saqlansa yuzlab, minglab, millionlab juft individ opladi. Hozirgi kunda bizning planetamizda ularning 2 mln.ga yaqin turi mavjud. Organik olamning taraqqiyoti davomida yuz millionlab turlarni halokatga uchrashi hisobiga yangi turlar bunyodga kelgan. Yer yuzida shakllangan organik olam taraqqiyoti jarayonida nafaqat alohida olingan turlar, balki yirik turkumlar, oilalar, tartib (qabila) hatto sinflar (ajdod) tarkibidagi organizmlar maplum tabiiy muhit omillari tapsirida topligpincha halokatga uchragan.

Yer qurrasi tirik mavjudotlarining taraqqiyoti 5 pogpona 17 davrga boplinib, uning tarixi 3,5 mlrd.yil oraligpidagi vaqt bilan belgilanadi. Har bir davrning qancha davom etishi va unda mavjud opsimlik va hayvonot olami (Komarov, 1943) sistemasiga maplum opzgartirish jadvalda keltirilgan.

Yuqorida tapkidlanganidek, dastlabki hayot qoldiqlari yer qatlamlarida 2,5 mlrd.yil muqaddam arxey erasida paydo bo`lganligi aniqlangan. Arxey qazilmalariga suvoptlari va bakteriyasimon organizmlar taalluqli bo`lib, ular Ontario kopli sohillarida topilgan.

Hayotning barq urib taraqqiy etishi proterozoy erasidan boshlanadi. Sayan sistemasida ham bir hujayrali suvoptlari, bakteriyalar hukmronlik davri hisoblanadi. Yenisey sistemasiga kelib, dastlabki kopp hujayrali suvoptlari uchray boshlaydi.

Binobarin, taxminan 1200 mln.yil muqaddam boshlangan kopp hujayrali organizmlarning rivojlanishi biotik almashinuv kuchayishiga sabab bopladi. Tirik mavjudotlar tuzilishining yanada murakkablashishi Siney sistemasi davrida sodir bopladi.

Bir hujayrali kopk yashil suvoptlarining taraqqiy topa borishi bilan bir vaqtda kopp yashil, qizil, qopngpir suvoptlari, meduza, bulut, chuvalchang singari boshlangpich kopp hujayrali hayvonlar bunyodga keladi. Keyinchalik arxeotsitlar deb yuritiladigan boshlangpich hayvonlar topligpincha qirilib ketgan.

Kopp hujayrali organizmlarning paydo boplishi organik olam taraqqiyotida muhim bosqichlardan hsoblanadi. Tabiatshunos olimlarning aksariyat qismining fikricha, kopp hujayrali organizmlarning bunyodga kelishida koloniya shaklida hayot kechiruvchi mavjudotlarning roli katta bo`lgan.

Koloniya shaklidagi mavjudotlar kopp hujayrali hayot holatiga optishning asosiy poydevori hisoblanadi. Bu koloniyalar rangsiz, xivchinlilar, infuzoriyalar volvoks singari sodda hayvonlar, yashil, kopk yashil va diatom suvoptlari orasida tez-tez uchrab turadi.

Koloniya tarkibiga kiradigan hujayralar dastlab bir yillik xususiyatiga ega bo`lgan, asta-sekin ular koloniyada vazifalarni bo`lib olib, ularning bir qismi ovqat yutish, boshqasi harakat qilish, yangi avlodni vujudga keltirish singari vazifalarni bo`lib olish imkoniga ega bo`lgan.

Erkin holdagi kislorod, unga moslashmagan organizmlar uchun kuchli zahar hisoblanadi. Bu moddani yashil opsimliklarning fotosintezi tufayli kopp miqdorda topplanishi Yer qurrasi tabiatining beqiyos darajada opzgarishiga sabab bopldi.

Opz davrida kamolotga yetgan tirik organizmlarning koppchiligi biosferada sodir bo`lgan bunday revolyutsion topntarilishga bardosh bera olmay halok bo`lgan boplsalar, opsimliklar va hayvonot olamining boshqa bir qismi yangi sharoitga moslashish imkoniga erishadilar. Ana shu davrdan eptiboran barcha hozirgi kunda mavjud bo`lgan (kislorodli muhitda yashovchi) organizmlar evolyutsiyasi boshlanadi. Shunday ekan barcha tirik mavjudotlar sintezi va destrukturaga asoslangan biotik almashinuv shaklida bunyodga kelganligi muqarrar. Ammo bu almashinuv opziga xos xususiyati bilan xarakterlanadi. Tirik mavjudotlar tashqi muhitdan opzi uchun zarur bo`lgan moddalarni qabul qilib opz muhitini opzgartiradi va shu vaqtning opzida uning opzi ham opzgaradi. Tabiatan biotik almashinuv zanjiri topliq yopiq bopla olmaydi. Uning kelgusi halqalari oldingilari bilan bogplanmagan. Shunday ekan, biotik almashinuv mineral shaklidagi va umuman buyuk spiral shaklidagi tabiiy zanjidan iborat.

Tiriklikning kelgusi yopnalishiga bir nazar tashlaydigan boplsak, poleozoy erasi - bu qadimiy hayot erasi hisoblanadi. U kembriy davridan boshlanadi. Yer qurrasining quruqlik qismi bu davrda sahrodagi choplu-biyobonlardan iborat bo`lgan. Faqat har joy har joyda, dengiz sohillarida, toshlarda suvoptlari va moxlarga opxshash yosmiqsimon opsimliklar uchragan. Dengizda eng sodda tuzilishli kopk yashil, qopngpir va qizil suvoptlari va hayvonot olamining barcha boplimlarining vakillari hayot kechirishgan.

Bu davrda bopgpimoyoqlilar - trilobit hayvonot olamida hukmronlik qilgan. Ular orasida dengiz tubiga mahkam yopishib turuvchi, sudralib yuruvchi, suvda muallaq holda qalqib turadigan, suzib, yopishib va suvning bir qismidan boshqa bir qismiga optish vazifasini bajaradigan organlarga ega turlar mavjud bo`lgan.

Organizmlarning bir hujayrali tuzilishdan kopp hujayrali tuzilishga optishi ularning faol harakat qilishga urinishi natijasidir.

Metazoa - tirik kopp hujayrali hayvonlarning bir qadar ehtimolga yaqin ajdodlari rangsiz xivchinlilar (Ivanov, 1968) hisoblanadi. Kopp hujayrali tuzilishga optish davrining kolonial shakli, hozirgi vaqtda uchraydigan kolonial organizm proterospongiy - sodda bulutni eslatadi.

Tirik mavjudotlarning kopp hujayralik davriga optishi materiya evolyutsiyasi uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega.

Birinchidan, kopp hujayralilik bosqichga optishning dastlabki davridayoq taraqqiyot sekin boplsada borayotgani, ularning u qadar kopp boplmagan qismining tuzilish jihatidan murakkablashayotgani namoyon bopladi. Natijada hayot integratsiyasining yangi pogponasi eski sistemani topliq opzgartirmagan holda, asta-sekin unga yangilik qopshilishi natijasida shaklan va mazmunan murakkablasha boradi.

Ikkinchidan, kopp hujayrali organizmlar opz ajdodlari boplmish bir hujayrali mavjudotlar bilan sodir bopladigan yashash uchun kurash jarayonidan shaklan va mazmunan farq qilganliklari tufayli halos bopladilar. Bu ularning yangi-yangi hayot shakllarini vujudga kelishi uchun sharoit tugpdiradi.

Uchinchidan, yangi vujudga kelgan konkurent munosabatlar kopp hujayrali organizmlarning yangi hayot shakli tuzilishi variantlari vujudga kelishini taqozo qiladi.

SHunday ekan, kopp hujayrali organizmlarning hayot tuzilishida taraqqiyot darajasini yangi pogponasini egallashi va ilk ajdodlari hisoblanmish bir hujayrali mavjudotlar bilan bopladigan konkurentsiyadan xoli holda hayot kechirishi uchun sharoit tugpiladi va shu bilan bir vaqtda kopp hujayrali organizmlarning bir hujayrali mavjudotlarga bogpliq boplmagan holda evolyutsion taraqqiyotning yangi pogponasiga koptarilishi uchun muhim omil hisoblanadi.

Toprtinchidan, maplum darajada murakkab tuzilishli, hajman bir muncha katta bo`lgan kopp hujayrali mavjudotlar, bir hujayrali organizmlarni hayot evolyutsiyasi taraqqiyotida, ularni oldini olish uchun asosiy topsiq hisoblanadi.

Tirik tabiatning bir hujayrali organizmlardan sopng shakllangan kopp hujayrali mavjudotlarning quyidagi xususiyatlarini alohida tapkidlab optishimiz oprinli.

Kopp hujayrali mavjudotlarning shakllanish jarayonida ularning asosiy komponentlari sodda tuzilishli, konkurentlik qobiliyati past bo`lgan bir hujayrali organizmlardan iborat bopladi. Yangi hayot shaklidagi kopp hujayrali organizmlarni vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan.

Hayot tuzilishining murakkab darajaga optishi, koppayish va opzgaruvchanlik qobiliyatining vujudga kelishi kopp hujayrali mavjudotlarni tabiiy sharoitning opzgarishiga bardosh berishi va evolyutsion jarayonga ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratadi.

SHunday qilib, proterozoy erasida ilk bor hayotning xarakterli xususiyati - yashash muhitining qaytmas ekanligi aniqlandi. Hayot (tirik mavjudotlar) - opsimliklar dunyosi, hayvonot olami va mineral moddalarning majmui yoki tirik modda Yer qurrasini topliq egallab oladi.

Yer qurrasida bunyodga kelgan nihoyatda xilma-xil tirik mavjudotlar materiya evolyutsiyasi va uni yopnalishini belgilashga qodir bo`lgan kuchga aylandi. Buning isboti uchun faqat yagona bir misolning opzi kifoya.

Ularning aksariyat qismini koprish analizatorlari - kopzlari taraqqiy etgan. Hayvonlarning hajm jihatidan u qadar katta boplmagan xilma-xil turlari bilan bir qatorda ancha ulkan, uzunligi 0,5 metrga yetadigan turlarining bo`lganligi maplum. Ularning 1000 ga yaqin turi qazilma holda topilgan. Keyingi maplumotlarga kopra nina tanalilardan dengiz yulduzi va goloturiya, malyuskalar, ikki tavaqichlilar pardalilar meduzalar va hokazo hayvonlar keng tarqalgan. Arxeotsiatlar opzlarining bopr moddasidan shakllangan skeletlarining mavjudligi bilan xarakterlanib, ularning qoldiqlaridan dengiz sohillari, ohaktosh uyumlaridan tashkil topgan topsiqlar vujudga kelgan.

Hayotning kelgusi taraqqiyoti ordogen davrida davom etgan. Dengiz liliyalari va yulduzlari, nina tanli goloturiya qatoriga opsha davr hayvonlaridan dengiz tipratikani ham qopshiladi. Yelkaoyoqlilar soni oshib, bu guruh vakilidan biri - lingula (Lingula) bizning davrimizga qadar yetib kelgan va uni hozirgi kunda Tinch okeani suvlarida uchratish mumkin.

Ordogen davrida boshoyoqlilar, malyuskalar singari hayvon turlari ham paydo bopladi. Bu davrda umurtqali hayvonlarning vakili pansrli (sovutli) baliqlarning paydo boplishi muhim voqea hisoblanadi. Opsimliklar olamining quruqlikka chiqishi bilan bogpliq yana bir xususiyat ularning individual taraqqiyot davrlarida sodir bopladigan jinsiy va jinssiz nasl gallanishi hamda urugpning vujudga kelishidir.

Quruqlikka chiqish bilan ular uchun muhit sharoitlarining tubdan opzgarishi bilan bogpliq ravishda yer bagpridan suvni qabul qilish, havoga suv bugpi sifatida ajratish, karbonat angidrid va kislorodni qabul qilish va ularni atmosferaga chiqarish vazifasini bajaradigan yangi-yangi organlar vujudga keladi. Dastlab quruqlikka chiqa boshlagan opsimliklar uncha kopp boplmagan. Ular asosan suv va suvga yaqin yapni cheklangan holdagi suv, namlik bilan bogpliq muhit sharoiti turlicha bo`lgan yerlarda tarqalgan.

Biosfera evolyutsiyasida opsimliklarning quruqlikka chiqishi buyuk revolyutsiya hisoblanadi. Chunki bunda uning kelgusi taraqqiyoti uchun yangidan-yangi imkoniyatlar yaratiladi. Tabiatda sodir bo`lgan hayotning bunday keskin evolyutsion opzgarishini koppchilik ilm ahli Yer qurrasida sodir bo`lgan geologik opzgarishlar, kuchli gaz hosil boplish davri, vulqonlarning, okean suvlarining regressiyasi va tranegressiyasi, qitpalar harakati, hatto yulduzlarda vaqti-vaqti bilan yangi yulduzlarning vujudga kelishi natijasida sodir bopladigan portlashlar bilan bogplaydilar.

Silur davrining okean mavjudotlari masalasiga kelsak, bu davrga kelib psilofitsimon opsimliklar quruqlikka chiqa boshlagan, okean suvlarida umurtqasiz hayvonlar qatoriga kopplab qisqichbaqasimon chayonlar bunyodga kelib yelka oyoqlilarni zabt qila boshlagan. Koppgina maplumotlarga kopra baliqlarning ilk ajdodlari ham shu davrda paydo bo`lgan.

Devon davrida opsimliklar olamining quruqlikni zabt etishi yuksala borib, psilofitlar, plaunlar bilan bir qatorda boshlangpich paporotniksimonlar va dastlabki ochiq urugplilar taraqqiyoti hamda zamburugplarning vujudga kelishi kuzatiladi. Bu davrning hayvonot olami hozirgi biz yashayotgan davrda tarqalgan baliqlarning ilk ajdodlaridan tarkib topgan. Ular shakl va tuzilishi jihatidan nihoyatda turli-tuman bo`lgan.

Quruqlikda hayot kechiradigan opsimliklarning koppayishi va tuproqning paydo boplishi hayvonot olamining quruqlikka chiqishi uchun sharoit yaratadi. Opsha davrning qazilma qoldiqlarida chayonlar, oprgimchak va boshqa hasharotlarni uchratish mumkin. Bulardan sopng quruqlikda yashovchi bopgpimoyoqlilar bilan oziqlanadigan umurtqali hayvonlarning shakllanishi boshlanadi. Baliqlarning quruqlikka chiqishi sabablaridan biri - quyosh nuri tapsirida isiydigan tabiiy chuchuk suv havzalarida kislorodning yetishmasligidir. Bu sharoitda kislorod bilan nafas olish qobiliyati mavjud bopla boshlagan baliqlar asta-sekin keng ravnaq topib hayvonot olami oprtasida koppchilikni egallay borgan.

Karbon opsimliklar olamining yer yuzida ravnaq topgan davri hisoblanadi. Okean suvlarining koptarilishi va qopyilishining navbatlanishi bir tomondan opsimliklar olamining bir qismini halokatga olib kelsa, ikkinchi tomondan botqoqlikni vujudga kelishi, botqoq opsimliklarning ravnaq topishi va botqoq opsimlik qatlamlarini vujudga kelishiga imkon beradi. Bu davrda balandligi 30 metrga yetadigan daraxtsimon plaunlar, daraxtsimon qirqbopgpinlilar, paporotniklar va ochiq urugpli opsimliklarning ilk ajdodlari keng tarqaladi.

Karbon davridagi hayvonot olami taraqqiyotining eng muhim pallasi, amfibiyalarning jinsiy jarayonini suvsiz muhitda sodir boplishi hisoblanadi. Bu davrda sudralib yuruvchi hayvonlarning eng sodda turlari paydo bopladi, hasharotlar havo muhitini deyarli topliq egallaydi. Karbon dengizlarida bir hujayralilardan kopplab foraminiferalar, yelka oyoqlilar, turli-tuman ninatanlilar, malyuskalar, korallar keng tarqalgan. Trilobitlar va pantsrli baliqlar bu davrga kelib kamaya boshlagan.

perm mezazoy erasining oxirgi davri hisoblanadi. Bu davrga kelib devon davridagi daraxtsimon plaunlar qirqbopgpimlar yangi opzgargan muhitga bardosh bera olmay topligpicha halok bopladilar. Ularning oprniga hozirgi davrda tarqalgan paporotniksimonlar tarqala boshlaydi va qubbalilarning ilk ajdodlari shakllana boradi. Hayvonot olamida ham opzgarish sodir bo`lib, reptiliylar keng tarqaladi. Yer qurasi florasi va faunasi tarkibida kesikn opzgarishlar sodir bopladi. Tribuloitlar oplib, butunlay tugay boshlaydi, ularning oprniga bosh oyoqli molyuskalar - ammonitlar opsha davr faunasida salmoqli oprin egallaydi. Sudralib yuruvchi hayvonlarning yangi hayot shaklidagi turlari paydo bopla boshlaydi. Ularning ayrimlari sut emizuvchi hayvonlarning ayrim xususiyatlarini egallay boshlaydi.

Trias Yer qurrasining nisbatan tinch davri hisoblanadi. Faqat uning oprtalariga kelib yer yuzida katta opzgarishlar sodir bopladi. Dengiz regressiyasi trias davrining oprtalarida uning transgressiyasi bilan almashinadi. Quruqlikda ohiq urugpli opsimliklarning rivojlanishi boshlanadi. Dengizda yelka oyoqlilar opz oprnini malyuskalarga bopshatib beradi. Bu davrda belementlar, qisqichbaqasimonlar, haqiqiy suyakli baliqlar paydo bopladi.

Bu rivojlanish davrining opziga xos xususiyati shundaki, u sudralib yuruvchi hayvonlarning keng tarqalgan va yuksak darajada rivojlangan, ravnaq topgan davri hisoblanadi. Bu toshbaqalar, qadimiy timsohlar va dinozavrlar, shuningdek boshqa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar rivojlanishining eng yuqori pogponasiga koptarilgan davridir. Uning oxirlarida kelib sut emizuvchi hayvonlar paydo bopla boshlagan boplsa kerak. Quruqlikda bu davrda sagovniklar, ginkgolar, ignabargli daraxtlar opsimliklar olamida hukmronlik qiladi, kordoitlar halokati boshlanadi.

Tarixiy taraqqiyot jarayonida hayotning asosi hsoblangan murtakni tashqi muhitning tapsiridan himoya qilish imkoniga ega bo`lgan urugpning vujudga kelishi opsimliklar olamini suv muhitidan chiqib Yer qurrasining har qanday ob-havo sharoitida tarqalish imkonini berdi. Urugpli opsimliklar endi faqat suvda yoki daryo va dengiz sohillaridagina emas, balki quruqlikning har qanday uchastkasida tarqalish imkoniga ega bopladi. Dengiz va okean suvlarida esa diatom suvoptlari taraqqiy eta boradi. Hayvonot olami evolyutsiyasi bu davrda asosan suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar bilan bogpliq bopladi.

Yura dinozavrlarning ravnaq topgan davri hisoblanadi va bu davr iqlimning yumshoqligi va shu vaqtning opzida suvning bir qadar iliqligi bilan xarakterlanadi. Iliq suvning moplligi opsimliklar olamining barq urib rivojlanishi va keng tarqalishi uchun eng qulay sharoit hisoblangan. Shunga kopra dinozavrlar oziq-ovqat kamchiligi bilan topqnashmagan. paporotniksimon va qubbalilar bilan barglari xurmo opsimligi bargini eslatuvchi sagovniklar, ginkgolar singari daraxtsimon opsimliklar opz taraqqiyot davrining eng yuqori pogponasiga koptariladi. Yopigp urugpli (gulli) opsimliklarning ilk ajdodlari shu davrda paydo bo`lib, Yer yuzida tarqala boshlaydi.