Kаtаliz to’g’risidаgi birinchi ilmiy mа’lumоtlаr XIX аsr bоshlаridа pаydо bo’lgаn

Teylorning energetik nazariyasi.

• Bu nazariyaga ko’ra adsorbent yuzasidagi atomlar adsorbent ichidagi atomlardan o’z energiyasi jihatidan farq qiladi. Shuning uchun bu nazariya energetik nazariya deb ataladi. Adsorbent ichidagi atomlarni boshqa atomlar bir tekis qurshab oladi. Shunga ko’ra ularning valentliklari to’yingan. Adsorbent yuzasiga joylashgan atomlar, faqat o’zidan pastroq joylashgan atomlar bilan o’ralgan va ular bilan ta’sirlashadi.Shu sababdan adsorbent joylashgan yuzadagi atimlarning valentliklari esa to’yinmagan. Shu sababli ularda ortiqcha energiya bo’ladi. Yuzadagi atom yuzaning qayerida turishiga qarab, uning energiyasi turlicha bo’ladi. Kristallning qirralarida joylashgan atomlarning valentliklari tekis yuzada joylashgan atomlarning valentliklaridan ko’ra kamroq to’yingan. Haqiqatdan ham kristall qirralarining adsorbilash xossasi tekis yuzalarnikiga qaraganda kuchliroq bo’ladi. (Adsorbent yuzasining bir xil bo’lmasligini, adsorbilash butun yuza bo’ylab emas, faqat aktiv markazlarda borishini Lengmyur o’z nazariyasida ko’rsatib o’tgan edi).
• Katalizatorni zaharlash uchun juda kam miqdor zahar kifoya qilishi va qulay zaharlanish hodisasi katalizatorning butun yuzasida emas, balki uning juda kichik qismida kataliz jarayonida ishtirok etishini va shu qismdagina aktiv markazlar bo’lishligini, ular tabiatining turlicha ekanini ko’rsatadi. Masalan, dipropil keton, nitrobenzol va piperonal platina katalizator ishtirokida bir vaqtda gidrogenlanganda CS2 o’z miqdoriga ko’ra turli markazlarni zaharlaydi. Birinchi navbatda, katalizatorning zaharlanishi natijasida dipropil ketonning spirtgacha qaytarilishi to’xtaydi, CS2 ko’proq qo’shilsa, piperonalning qaytarilishi ham to’xtaydi.

Katalizning elektron nazariyasi

• Bu nazariya S.Z.Roginskiy va F.F.Vol’kenshteyn tomonidan ishlab chiqilgan. Ko’pgina yarim o’tkazgichlar (B, C, Si, Se, Te, CSi, CoO, ZnO, V2O5, Zn va hokazo) katalizatordir. Bu nazariya, asosan, shu xil katalizatorlarga mansub. Bu nazariya to’g’risida juda qisqa va soddalashtirilgan tasavvur berish bilan chegaralanamiz.
• Aytaylik, idish devori ZnO bilan qoplangan bo’lsin. Shuningdek ZnO kristall Zn2+ va O2- ionlardan tashkiltopgan. Zn va O lar bir yuza bo’ylab joylashgan deb faraz qilaylik: