Kаtаliz to’g’risidаgi birinchi ilmiy mа’lumоtlаr XIX аsr bоshlаridа pаydо bo’lgаn

Katalizning fizik nazariyasi

• katalizning birinchi bosqichi reagentlarning katalizator yuzasida adsorbsiyalanishidir. Bu nazariya geterogen katalizdagi ko`pgina kuzatishlar va tajribadan olingan natijalarni tushuntirib bera oladi. Shuning uchun adsorbsiya haqida qisqacha to`xtalib o`tamiz.
• Gaz va bug`larning qattiq moddalarga yutilishi murakkab jarayon bo`lib, uch xil ayrim jarayondan adsorbsiyalanish, adsorbsiyalanish va kapilyar suyuqlanish deb ataladigan jarayondan iborat.
• Gazning qattiq modda ichida difuziyalanib uning butun massasi bo’yicha yutilishi, umuman bir modda ichida erishi adsorbsiyalanish deyiladi.
• Gazning qattiq modda yuzasiga zichlanishi va umuman bir moddaning ikkinchi modda yuzasida ushlanib qolishi adsorblanish deyiladi.
• Ko`pincha, adsorbilanish va adsorbsiyalanish jarayonlari bir vaqtda boradi. Bunday jarayon sorbilanish deyiladi. Yutuvchi modda adsorbent (sorbent) deb, yutilayotgan modda esa adsorbtiv (sorbtiv) deb ataladi.
• Agar adsorbsiyalanish jarayoni gazning kritik temperaturasidan pastda borayotgan bo`lsa, siqilgan bug` qatlami sorbent g`ovaklarida suyuqlanishi mumkin. Bu jarayon, ya`ni bug`ning sorbent g`ovaklarida suyuqlanishi hisobiga borgan yutilishiga kapillyar suyuqlanish deyiladi. Adsorbilanish ikki xil - fizik va kimyoviy adsorbilanish bo’ladi. Adsorbilanishda adsorbtiv adsorbent yuzasiga turli kuchlar vositasida tortilishi mumkin (bu ularning tabiatiga bog`liq).
• Fizik adsorbilanishda adsorbtiv adsorbent yuzasiga kuchsiz bog`langan bo`lib, bir-biriga Van-der Vaal’s kuchi bilan tortilib turadi. Jumladan, agar adsorbtiv molekulalari qutblangan bo`lsa, u yuzaga oriyentatsion kuch bilan tortiladi. Adsorbtiv molekulalari qutblangan bo`lmasa, ular adsorbent yuzasidagi mavjud zaryadlar yoki dipol molekulalar ta`sirida induksion dipolga ega bo`lishi mumkin. Bunday holda ular yuzaga induksion kuch ta`sirida tortiladi va nihoyat dispersion kuch bilan vodorod bog`lanish vositasida tortiladi.