Kаtаliz to’g’risidаgi birinchi ilmiy mа’lumоtlаr XIX аsr bоshlаridа pаydо bo’lgаn

Bosimning ta’siri

• Bosim o`zgarishi bilan katalitik reaksiyalarning unumi umuman, Le-Shatelye prinsipiga bo`ysunadi. Lekin geterogen katalitik reyaksiyalarda jarayonning birinchi bosqichi adsorbsiyalanish bo`lgani uchun bosim bilan reyaksiyaning tezligi binobarin katalizatorning aktivligi ham o`ziga xos ravishda o`zgaradi.
• Geterogen katalitik reyaksiyalarda effektiv konsentrasiya gaz muxitidagi gazlarning parsial bosimiga emas, balki ularning katalizatorga adsorbsiyalangan konsentrasiyasiga teng bo`lgani va adsorbsiyalanishi to`yinguncha bu konsentrasiya osha borgani sababli to`yinish bosimigacha bosim ashishi bilan reyaksiyaning tezligi ham osha boradi. Shuning uchun bosimning o`zgarishi faqat malekulalar sonining o`zgarishi bilan boradigan reyaksiyalarning (masalan, 3H2+N2=2NH3) tezligini emas, hatto molekulalar soni o`zgarmasdan boradigan reyaksiyalarning tezligini ham o`zgartiradi. Adsorbsiyalanishi to`yinish bosimidan so`ng yuzadagi konsentratsiya o`zgarmaganligi uchun yuqori bosimda reyaksiya tezligini o`zgartirmaydi.
• Bosim o`zgarishi bilan reyaksiya tezligi tabiati turlicha bo`lishi mumkin. Ba`zan to`g`ri chiziq qonuni asosida ko`pincha esa o`ziga xos ravishda o`zgaradi. Bosimning o`zgarishi reyaksiyaning yo`nalishi ham o`zgartirib yuborishi mumkin. Vodorod bilan uglerod (II)-oksidi orasida boradigan reyaksiya bunga misol bo`la oladi. Reyaksiya oksid katalizator ishtirokida yuqori bosimda olib borilsa, metal spirt, juda yuqori bosimda esa yuqori malekulalli spirtlar hosil bo`ladi.

Geterogen kataliz nazariyasi

• Kataliz hodisasi katta amaliy ahamiyatga ega. Yuzaki qaraganda tushunish qiyin bo`lgan hodisalarning yuz berishi oqibatida kataliz hodisasisning nazriyasini o`rganish zarurati tug`ildi. Hozircha katalizni to`la to`kis tushuntirib beradigan yagona nazariya yo`q, lekin katalizning turli tomonlarini alohida tushuntirib beruvchi nazariyalar mavjud. Ammo bu nazariyalar ham mukammal emas.
• Kataliz nazariyasi tarixiy nuqtayi nazardan ikki gruppaga kimyoviy nazariya (oraliq birikmalar nazariyasi) bilan fizikaviy nazariyasiga bo`linadi.
• Oraliq birikmalar nazariyasi gomogen katalizni yaxshi tushuntirib beradi, geterogen katalizda kuzatilgan turli faktlarning sababini tushuntirib bera oladi. Bundan tashqari bu nazariya kataliz hodisasini faqat kimyoviy tomonini hisobga olgan.
• So`nggi vaqtlarda bu nazariya katalizning fizikaviy tomonini - adsorbsiyani e`tiborga oldi va oqibatda kataliz hodisasini to`laroq tushunishga imkon berdi.