Katalitik modifikasiyalash

Ishqoriy rafinasi mexanizmi.
A.A. Shmidt rafinatsiyaning davriy usuli 
misolida neytrallanish jarayonini to’liq tadqiq qilgan. Bunda u tomchi usulidan 
foydalangan, ya’ni ishqor tomchisi (aniq bir o’lcham va konsentrasiyadagi) moy 
qatlamiga beriladi va uning harakatlanishi kuzatiladi. Ishqorning suvli eritmasi 
moyda erimaganligi uchun erkin yog’ kislotalarini neytrallash jarayoni geterogen 
muhitda sodir bo’ladi. 
Ishqor tomchisini yadro ko’rinishida tasavvur qilish mumkin. Yadroning ustki 
molekulyar qatlamida erkin yog’ kislotalarining molekulalari zich qoqilgan yog’och 
devor ko’rinishida joylashgan bo’lib, ularning polyar bo’lmagan uglevodorod zanjiri 
esa qarama-qarshi tomoniga qaragan bo’ladi (5.1-rasm). 
5.1-rasm. Erkin yog’ kislotalari va ishqor tomchisining o’zaro ta’sir 
qilish sxemasi. 
Ishqor tomchisi yuzasida sovunning adsorbsion qatlami hosil bo’lib, 
ishqalanish kuchi ta’siri ostida tomchining pastki qismidan plyonka ko’rinishida 
sirg’alib chiqib uziladi. Uzilgan plyonka («xaltacha») qisman moyni o’rab olib, 
ishqorni ham o’z ichiga tortib oladi. Ozod bo’lgan ishqor tomchisining yuzasida 
yana sovunning plyonkasi hosil bo’lib, u yana uziladi va hammasi yuqorida 
yozilganiday ko’p martalab takrorlanadi. Bu holat, neytrallanish jarayoniga hamma 
ishqor sarflanib bo’lguncha yoki reaksiyaga kirishmagan ishqor uskuna tubiga 
tushguncha takrorlanadi. 
Kuzatilayotgan hodisa tomchi harakatining tezligi, ishqor konsentrasiyasi, 
muhit moyning harorati va qovushqoqligi, tomchi yuzasining o’lchami va 
boshqalarga bog’liq bo’ladi. 

---

53 
Sovun plyonkalari moy qatlam bo’ylab harakatlanadi. Ular harakat 
davomida o’zaro to’qnashib koagulyasiyalanadi va parchalar hosil qiladi, 
o’lchamiga bog’liq ravishda sekin yoki tezda uskuna tubiga tushadi. 
Uzoq vaqt kontaktda bo’ladigan sovun plyonkalari ichidagi neytral yog’ 
sovunlanishi mumkin. Plyonkalar koagulyasiyasi va soapstok parchalari hosil 
bo’lishi jarayonida ularning bo’kishi va neytral yog’ tomchilari plyonkalar orasida 
kapsullanishi kuzatiladi. Sovun plyonkalari va yog’ning uzoq kontaktida 
solyubilizasiya (moyning sovunda erishi) ham sodir bo’lishi mumkin. U 
qo’llanilayotgan ishqor konsentrasiyasi va jarayon harorati oshgan sari oshib boradi. 
Natriy karbonat eritmasi bilan neytrallash 
Yog’ kislotalarini natriy katbonat bilan neytrallash ikki ketma-ket fazalarda 
ro’y beradi: 
RCOOH + Na
2
CO
3
RCOONa + NaHCO
3
RCOOH + NaHCO
3
RCOONa + CO
2
+ H
2
O 
Bunda ajralayotgan mayda pufakchalar ko’rinishidagi karbonat angidrid gazi 
umumiy yuzani tashkil qilib, uning o’lchami gazning miqdori, uning 
pufakchalarining dispersligi va ularning mustahkamligiga bog’liq. Bu bilan, gaz 
pufakchalarining umumiy yuzasi va ularning ko’tarish kuchi aniqlanadi. 
Neytrallanish harorati, soda eritmasini quyish tezligi, shuningdek, uning 
konsentrasiyasi qanchalik yuqori bo’lsa, jarayon tezligi shuncha katta bo’ladi. 
Pufakchalarning ko’tarish kuchi, plyonkalar yuzasidagi o’zgarishlarni hisobga olgan 
holda, quyidagi formuladan aniqlanadi: 
V 
F = -------- 
W 
bu yerda: F – pufakchaning 1 sm
3
hajmiga ta’sir qiluvchi ko’tarish kuchi;
V – pufakchalar ko’tarilishining tezligi; 
W – pufakcha hajmi.