Katalitik modifikasiyalash

Ishqor sarfini xisoblash. 
Rafinatsiya uchun zarur bo’lgan ishqorning nazariy miqdori kislota soniga 
asosan quyidagi formula bilan topiladi. 
I
n
= Q 0,714 k.s. kg Q- yog’ miqdori 
I
n
= 0,714 k.s. kg/m 0,714 = 40/56 
Biroq, yog’ni to’liq neytrallash uchun ishqorning nazariy miqdori yetarli 
emas, chunki ishqorning bir qismi neytral yog’ni sovunlanishi uchun sarflanadi. 

---

50 
СH
2
OCOR
1 
CH
2
OH 
| 
| 
CHOCOR
2
+ 3NaOH CHOH + 3RCOONa 
| 
| 
CH
2
OCOR
3 
CH
2
OH 
Yog’dagi ayrim aralashmalar bilan reaksiyaga kirishadi. 
Masalan: paxta yog‘idagi gossipol bilan: 
Ishqor eritmasining ma’lum miqdori soapstok bilan birga chiqib ketadi. 
Ishqor miqdorining yetishmasligidan esa nordon sovun hosil bo’ladi. 
RCOOH + RCOONa === RCOOH RCOONa 
Shuning uchun ham ishqorli ortiqcha miqdorda olinadi. Ishqorning ortiqcha 
miqdori rafinatsiyalanadi yog’ning tabiati va sifatiga bog’liq. Och rangli yog’lar 
uchun ishqorning ortiqcha miqdori 5-50 % bo’lsa, to’k rangli va qiyin 
rafinatsiyalanadigan yog’lar uchun esa 200-300 % ni tashqil qiladi. Ishqor 
konsentrasiyasi esa yog’ning turi va sifatiga bog’liq xolda 10 dan 300 g/l gacha 
olinadi. 
Ortiqcha ishqor miqdori quyidagi formula bilan topiladi. 
I
n
· U 
I
o
= -------------; kg/m
100 
U – ortiqcha ishqor miqdori, % 
Neytralizasiya uchun ketadigan ishqorning umumiy sarfi quyidagiga teng 
bo’ladi. 
I
u
= I
n
+ I
o
, kg/m 
+2H
2
O 
2 
2 

---

51 
Erkin yog’ kislotalarining neytrallanishi geterogen moy-ishqor sistemasida 
sodir bo’ladi. Shuning uchun ham ishqor va yog’ning bir-biriga yaqinlashuvi 
vaqtidayoq shunday shart-sharoit yaratish kerakki, u ishqor va erkin yog’ 
kislotalarining kerakli bog’lanishini tezlikda o’zaro reaksiyaga kirishishini 
ta’minlaydigan bo’lsin. Kimyoviy reaksiya fazalar orasidagi yuzada ro’y beradi. 
Moylarning ishqoriy neytrallanish mexanizmi quyidagi ko’rinishda bo’lishi 
mumkin. Ishqorning erkin yog’ kislotalari, gliseridlar va aralashmalar bilan 
molekulyar – kimyoviy o’zaro ta’siri yangi kalloid sistemalarning hosil bo’lishi va 
neytrallanish mahsulotlari – neytral va nordon sovunlar, gliserin, namlik, fosfatidlar, 
oqsillar va boshqa aralashmalarning ishtirok etishi bilan ro’y beradi. 
Agar erkin yog’ kislotalarining neytrallanishi faqat sof kimyoviy 
reaksiyaday sodir bo’lsa edi, unda massalar ta’siri qonuniga muvofiq reaksiya 
tezligini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin bo’lar edi: 
V = K S
n
A
C
m
B
bu yerda: K – proporsionallik koeffisiyenti, u konsentrasiyaga bog’liq bo’lmay, 
harorat, katalizator va hakazolarga bog’liq bo’ladi;
S
n
A
C
m
B
– reaksiyada qatnashayotgan molekulalar soni darajasidagi 
reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsen-trasiyasi. 
Keltirilgan formuladan ko’rinib turibdiki, reaksiyaning tezligi asosan reaksiya 
tenglamasi bo’yicha oz miqdorda ishlatilayotgan reagentlarning konsentrasiyasiga 
bog’liqdir. Geterogen muhitda sodir bo’layotgan jarayonlarning tezligi yuzasining 
solishtirma rivoji bilan aniqlanadi. Teng sharoitlar mavjud bo’lganda (harorat, 
konsentrasiya va h.) da reaksiya tezligi V quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
V = KF 
bu yerda: F – fazalarning bir-biriga tegishini solishtirma yuzasi; 
K – proporsionallik koeffisiyenti 
Bu bog’liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin: fazalar bir-biriga tegishining 
solishtirma yuzasi qancha ko’p rivojlangan bo’lsa, jarayonlar tezligi shuncha ko’p 
bo’ladi (vensel qonuni). 

---

52