Katalitik modifikasiyalash

Tayanch so’z va iboralar:
pigmentlar, ksantofil, β-karotin, xlorofill, 
gossipol, sorbent yuzasi, kungaboqar, adsorbsiya, qutblanmagan birikmalar, 
aktivlangan oqlovchi tuproq, bentonit, alyumosilikat, moy sig’imi, filtr, deaerasiya, 
qoldiq bosim, dispers aralashmalar 
Takrorlash uchun savollar 
1.
O’simlik moylaridagi bo’yovchi moddalar haqida ma’lumot bering. 
2.
Sorbentlarga qanday talablar qo’yiladi? 
3.
Adsorbsiyali rafinatsiyalashning mohiyati. 

---

99 
4.
Nima uchun aktivlangan ko’mir ishlatiladi? 
5.
Oqlovchi tuproq aktivligi qanday oshiriladi? 
6.
Adsorbsiya jarayoniga harorat qanday ta’sir ko’rsatadi? 
 

---

100 
8§. Turli moylarni rafinatsiyalashning o’ziga xosligi 
8.1. Raps va gorchisa moylarini rafinatsiyalash
. 
Raps va gorchisa moylari tarkibida katta miqdordagi to’yinmagan kislotalar, 
jumladan eruk kislotasi mavjudligi bilan ajralib turadi. Bu moylarda,shuningdek, 
juda murakkab,yog’li bo’lmagan kompleks moddalar bo’lib, bunday moylarni 
rafinatsiyalashning qiyinligi shu moddalarning borligi bilan tushuntiriladi.Eruk 
kislotaning bu moylardagi miqdori 40-50%gacha bo’ladi. Gorchisa va raps 
urug’larida uglevodlar kompleksidan: pentozalar, pektinlar, saxaroza va dekstrinlar 
mavjud. Krestguldoshlar oilasiga mansub bo’lgan o’simlik moylarida gorchisa 
glyukozidlari bo’ladi.
Bu glyukozidlar suv ishtirokida fermentlar ta’sirida gidrolizlanadigan hosil 
bo’ladigan to’yinmagan spirtlarning izotiosion efiri bilan glyukozani birikmasidir. 
qora gorchisa tarkibidagi sinigrin glyukozasi mirozin fermenti ta’sirida quyidagi 
sxema bo’yicha glyukoza, allil gorchisa va kaliy-biosulfatgacha parchalanadi: 
C
10
H
16
KS
2
HO
9
+ H
2
O = C
3
H
5
NCS + C
6
H
12
O
6
+ KHSO
4
Raps urug’i tarkibidagi va tuzilishi bo’yicha sinigringa yaqin bo’lgan 
glyukonapin glyukozidi parchalanishida krotonip gorchisa moyi C
4
H
7
-NCS va 
glyukozaga ajraladi.Oq gorchisa tarkibida sipalbin glyukozidi bo’lib, u pirazin 
fermenti va namlik ta’sirida glyukoza, sipalbin gorchisa moyi va sinapin asosi 
bisulfatni hosil qilib parchalanadi. 
C
20
H
42
N
2
S
2
O
15
+ H
2
O = C
6
H
12
O
6
+ C
7
H
7
- N = CS + C
16
H
24
NO
5
∙
H
2
SO
4
Cinapin asosini gidrolizi natijasida sinapin kislotasi va xolin hosil 
bo’ladi.Gorchisa va raps urug’lari kulini tarkibi, ulardagi fosfor asosan 
fosfororganik birikmalar ko’rinishida bo’lishini ko’rsatadi. 
Gorchisa va raps moylari tarkibidagi fosfor va oltingugurt organik 
birikmalarining bo’lishi gidrogenizasiyada katalizatorlarni zaharlanishiga olib 
keladi.Bu moddalar kompleksi neytrallanish jarayonida kuchli emulsiyalovchi agent 
hisoblanadi. Krestguldosh urug’lar oilasiga mansub, raps va boshqa moylarni 
rafinatsiyalash quyidagilarni ko’zda tutishi kerak. Yashil pigmentlarni buzish. erkin 
yog’ kislotalaridan va fosfatid-oqsilglyukozidli kompleksidan tozalash. Bunga ikki 

---

101 
yo’l bilan erishish mumkin:1)alohida-alohida gidratasiya qilinadi, neytrallanadi va 
oqlanadi; 2) Fosfatid-oqsil-glyukozid va pigment kompleksiga kimyoviy ta’sir 
qilinadi va keyin neytrallanadi. 1) Fosfatid-oqsil-glyukozid kompleksini tozalashga 
aktiv agent osh tuzining 0,1-1%li eritmasi bilan qayta ishlash orqali erishiladi. 
2-usul, ya’ni fosfatid-oqsil-glyukozid va pigment kompleksiga kimyoviy ta’sir 
qilish va keyingi neytrallash bilan birgalikda yog’li bo’lmagan aralashma va 
pigmentlarga kuchli sulfat kislotasi ta’sir qilinib, ular ajratiladi, keyinicha ishqor 
bilan 
neytrallanadi. 
Umuman, 
faqat 
0,1-0,2sulfat 
kislotasi 
aktiv 
qo’llanadi,kislotaning qolgan qismini ishqor bilan neytrallashga to’g’ri keladi. 
Rafinatsiya quyidagicha boradi: moy sulfat kislotasi (moy massasiga nisbatan 0,8-
1,5%) bilan 25-28
0
S da qayta ishlanadi. Ishqor miqdori erkin yog’ kislotalari va 
qoldiq mineral kislota neytrallanishiga yetarli qilib hisoblangan bo’lishi lozim. 
Neytrallashdan so’ng moy 4-6 soat tindiriladi, keyin uni soapstokdan ajratiladi. 
Krestguldoshlar oilasi urug’lari jumladan raps moyini rangini pasaytirishning 
nisbatan qoniqarli natijalarga zavod amaliyotida yuqorida keltirilgan rejim bo’yicha 
tuz-suv asosli ishqoriy rafinatsiya orqali erishiladi. Shunday qilib, krestguldoshlar 
oilasi urug’larining moylarini samarali rafinatsiyalash sharoitlari asosi shundan 
iboratki, tuz-suv asosli, ishqorning kuchsiz eritmasi bilan neytrallash va aktivlangan 
tuproqlar bilan oqlash orqali yog’ bo’lmagan aralashmalardan to’liq tozalanadi.