Kaskad modeli. Texnik iqtisodiy baholash muhimligi, hujjatlar va ma’lumotlar, axborot yig‘ish vositalari1

Axborot tizimlarini loyihalash va uni qurish usullari.
Reja

1. 
   Texnik - iqtisodiy baholash muhimligi, hujjatlar va ma’lumotlar, axborot yig‘ish vositalari
   
2. 
   Mukammal tahlil
   
3. 
   Kaskad modeli.
   

Texnik - iqtisodiy baholash muhimligi, hujjatlar va ma’lumotlar, axborot yig‘ish vositalari¹. Loyihani boshqarish rejalashtirish jarayoni, tizim rivojlanish jarayoni faoliyatini nazorat qilishni o‘zida aks ettiradi. Loyihani boshqarishning maqsadi harajatlarni saqlab, foydalanuvchi kelishilgan vaqtda tizimdan oqilona foydalanishni ta’minlaydi. Kichik tashkilotlarda butun loyihani bir kishi boshqaradi. Katta loyihalar uchun loyiha boshqaruvi faoliyati odatda loyiha menejeri va loyiha rahbari o‘rtasida bo‘linadi. Bu holda loyiha rahbari boshqaradi va byudjetni, loyiha jadvalini, shuningdek loyiha rahbari tizim rivojlanish jarayonidagi faoliyatni nazorat qiladi. Loyiha rahbari yoki loyihalar rahbarlari loyiha jamoasining bir qismi hisoblanadi. Agar tizim tahlilchisi loyiha menejeri bo‘lmasa, u bilan loyiha menejeri yaqindan hamkorlik qilishi kerak.
Ba’zi tashkilotlar vaqt rivojlanish tezligini nazorat qiladigan ekstremal loyiha boshqaruvidan foydalanishadi. Samarali rejalashtirish uchun loyiha jadvaliga, loyiha rahbari quyidagi elementlarni belgilaydi:

• 
  Maqsadlari, vazifalari va taxminlar birgalikda loyiha maydoni deb ataladi,
  
• 
  Kerakli harakatlari
  
• 
  Har bir faoliyat uchun vaqga keo‘ra hisob-kitoblar
  
• 
  Har bir faoliyat uchun iqtisodiy bashorat
  
• 
  Harakat tartibi
  
• 
  Bir vaqtning o‘zida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan faoliyat turi
  

Bu elementlar belgilangandan so‘ng odatda loyiha rahbari loyiha rejasiga qo‘shib qo‘yadi. Loyiha rahbarlari loyiha boshqaruv dasturidan rejalashtirish va nazorat qilish uchun foydalanishadi(145- rasm)

145- rasm. Loyihani rejalashtirish bo‘yicha Ganta diagrammasi.
Loyihani rejalashtirish grafik tasvirlash bo‘yicha mashhur vosita Ganta diagrammasidir. L.Genri tomonidan ishlab chiqilgan Ganta diagrammasida gorizontal chiziqlar yordamida loyiha faoliyati yoki bosqichi ko‘rsatilgan. CHap tomonida yoki vertikal o‘qi zarur harakatlar ro‘yxatini ko‘rsatadi. Gorizontal o‘q chizmaning yuqori yoki pastki qismi bo‘lib vaqtni belgilaydi. Rejalashtirish va jadval yaratish uchun ishlatiladigan yana bir diagramma PERT deb ataladi. PERT diagrammasining mudofaa vazirligi dasturni baholash va ko‘rib chiqish uchun belgilangan vaqtni tahlil qilib eng kam vaqt belgilaydi. PERT diagrammasi ko‘proq tarmoq diagrammasi deb ham ataladi, katta va murakkab loyihalarni Ganta diagrammasiga qaraganda yaxshiroq rejalashtiradi.
Loyiha rahbari loyihani nazorat qiladi va boshqaradi. Ba’zi turdagi faoliyatlar boshida rejalashtirilgan vaqtning kamrog‘ini oladi, boshqalar ko‘proq. Loyiha rahbari faoliyat juda ko‘p vaqtni egallashini his qiladi.
Loyihani boshqarish – ishlarni rivojlantirish va tashkillashtirish bilan bog‘liq, ishlab chiqaruvchilar (razrabotchiki) jamoasini tashkillashtirish, bajarilgan ishlarni muddatini va sifatini nazorat qilish.
Loyihani texnik va tashkiliy ta’minoti quyidagilardan tashkil topgan:

• 
  loyihani amalga oshirishda usul va uslublarni tanlashni;
  
• 
  oraliq xolatlarni ishlab chiqish usullarini aniqlash;
  
• 
  yaratilgan dasturiy ta’minotning sinovdan o‘tkazish usul va uslublarini ishlab chiqish;
  
• 
  personalni o‘qitish.
  

Loyihani sifatini ta’minlash, axborot tizimini verifikatsiya (osuщestvlenie kontrolya) qilish va tashkil etuvchilarni testdan o‘tkazish muammolariga bog‘liq.
Verifikatsiya – bu ishlanmani joriy holatini hozirgi bosqichda aniqlaydigan jarayon. Tekshirish – bu ishlanma ko‘rsatkichlarini talabga javob berishini aniqlaydigan jarayon. Tekshirish qisman testlash bilan o‘xshash, haqiqiy va kutilgan natijalar orasida farqlarni aniqlash va axborot tizimini ko‘rsatkichlarini boshlang‘ich talablarga mosligini baholash uchun o‘tkaziladi.
Texnik iqtisodiy o‘lchovi qanday mos kelishi tizimni rivojlantirish tashkilotiga bog‘liq bo‘ladi. Qisqa vaqt ichida bir xil nuqtada tizimning rivojlanishi amalga oshmay qolishi mumkin. SHunday qilib, tizim tahlilchilari ko‘pincha loyihani ishlab chiqish jarayonida tizimning imkoniyatlarini qayta baholaydi.
Tizim tahlilchilari loyihaning imkoniyatlarini baholash uchun odatda kamida to‘rtta testdan foydalanadi: tezkor jihatdan, jadval imkoniyatlari, texnik mantiqiy asos va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi.

• 
  Tezkor iqtisodiy texnika tavsiya qilinayotgan axborot tizimini qanday yaxshi ishlashini o‘lchaydi.
  
• 
  Texnik – iqtisodiy jadvali loyihaga belgilangan vaqti oqilonaligini tekshiradi. Agar vaqti oqilona bo‘lmasa, loyiha rahbari yangi jadval qilishi mumkin.
  
• 
  Texnik mantiqiy asos tashkilotdan uskunalar olish, dasturiy ta’minot va odamlarga etkazib berishi zarur, so‘ngra axborot tizimini qo‘llab quvvatlaydi.
  
• 
  Iqtisodiy maqsadga muvofiqligi bu foyda deb nomlanuvchi texnik-iqtisodiy taklif axborot tizimining afzalligidir.
  

Hujjatlar. Loyihani rivojlantirish jarayonida loyiha jamoasi ishtirokchilari juda ko‘p hujjatlarni ishlab chiqqan. Hujjatlar bu axborotlar va ma’lumotlar yig‘ishdan iborat. Bular rivojlantirish tizimida namoyon bo‘ladigan hisobotlar, grafikalar, dasturlarni, yoki biron-bir kutilgan natijalarni o‘z ichiga oladi.
Bitta proekt noutbuk loyihasining barcha hujjatlarini o‘z ichiga oladi. Noutbuk loyiha uchta halqani bog‘lovchi oddiy moddalar bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik tashkilotlar, shunga qaramasdan tizim tahlilchilari yaratgan avtomatlashtirilgan nootbuk loyihasining dasturidan foydalanishadi.
Foydalanuvchilar va axborot tizim mutaxassislari mavjud tizimlar bilan ishlashda hujjatlar va mavjud hujjatlarga o‘zgartirishlar kiritishadi. Muhimi hamma hujjatlar ketma-ketligi va tushunarli yaxshi yozilgan bo‘lishidir. Natijaviy axborot tizimi loyihasini rivojlantirish davomida ishlab chiqilgan hujjatlarda aniq aks ettirilgan bo‘lishi kerak. Ko‘pincha loyiha jamoasi a’zolari hujjatlarni oxiriga qoldirishadi, chunki bu ko‘p vaqtni oladi, lekin bunday amaliyot hujjatning sifatini pasayib ketishiga olib keladi.
Ma’lumotlar va axborot yig‘ish texnologiyasi.
Tizimni rivojlantirish davrida loyiha jamoasi ma’lumot va axborotlarni to‘playdi. Ko‘p sabablarga ko‘ra aniq va zamonaviy ma’lumotlar zarur bo‘ladi. Ular loyiha jadvaliga muvofiq texnik iqtisodiy baholashga va tizim talablariga javob berishiga ishonch hosil qilishi kerak. Tizim tahlilchilari va boshqa AT mutaxassislari ma’lumot va axborotlarni yig‘ish uchun bir necha xil usullarni qo‘llashadi. Ular hujjatlarda kuzatuv, so‘rov, intervyu, qo‘shma loyihalashtirish sessiyalarini va tadqiqot o‘tkazishni ko‘rib chiqadilar.

• 
  Hujjatlar haqida umumiy ma’lumot- hujjatlarni ko‘rish natijasida tizim tahlilchilari tashkilotning sxemasi, idora xatlari va yig‘ilish bayonnomalari va loyihaning tarixi haqida bilib oladilar. Hujjatlar ham tashkilotning kuchli va kuchsiz tomonlari haqida ma’lumot beradi.
  
• 
  E’tibor bering- tizim tahlilchilari odamlarni kuzatishlari natijasida vazifani qanday bajarayotganliklarini tushunib oladilar. Xuddi shunday mashinani kuzatib, qanday ishlashini bilib olish mumkin. 146-rasm. Sessiya a’zolari
  
• 
  Umumiy ma’lumot- ko‘p odamlardan ma’lumot va axborotlar olish uchun tizim tahlilchilari anketalar tarqatishadi.
  

• 
  Intervyu- tizim tahlilchilari ma’lumot va axborot yig‘ishi uchun eng muhim vosita hisoblanadi. Tizim tahlilchilariga yuzma-yuz muloqot qilishga, javoblarga oydinlik kiritishga yaxshi natija beradi.
  
• 
  Qo‘shma loyihalashtirish sessiyalari- tizim tahlilchilari ma’lumot va axborot to‘plash uchun intervyuning o‘rniga qo‘shma loyihalashtirish sessiyalarini o‘tkazishadi. Qo‘shma loyihalashtirish sessiyalari bir qator foydalanuvchilar va Axborot texnologiyalari mutaxassislari bilan uchrashuv bayonlarini tuzishadi. Tadqiqot- gazeta, jurnal, kompyuter kataloglari, ko‘rgazmalar, veb, sotuvchi va maslahatchilar axborot olish uchun eng yaxshi manba hisoblanadi. Bu manbalar tizim tahlilchilarini so‘ngi apparat va dasturiy ta’minot mahsulotlari, yangi jarayonlar va tartiblarini tushuntirish kabi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari, ko‘pincha tashrif buyuruvchilar sayti sonining statistikasini to‘plash, eng ko‘p tashrif buyurilgan veb-sahifalar va ularning statistikasini baholash, tadqiqotning bir qismi hisoblanadi.
  

Bu sistema qaysi loyiha taraqqiyotiga taalluqli?
Turli sabablarga ko‘ra yangi yoki o‘zgartirilgan axborot tizimini foydalanuvchi so‘rashi mumkin. Noto‘g‘ri hisoblash xavfsizlikni buzilishi muammosini bartaraf qilish eng asosiy sabab hisoblanadi. Axborot tizimini takomillashtirish uchun tashkilotlarga uskunalar, dasturiy ta’minot yoki boshqa texnologiyalar kerak bo‘lishi mumkin.
Ba’zan tashkilot vaziyatni nazorat qilib, axborot tizimini modifikatsiyasini talab qiladi. Boshqaruv yoki boshqa har qanday boshqaruv organi o‘zgartiruvchi vakil bo‘lishi mumkin. Bir tashkilot 24 soat onlayn-mijozga xizmat qilsa, boshqalar mijozini yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqishadi.
Foydalanuvchi yangi yoki o‘zgartirilgan axborot tizimlarini telefon orqali og‘zaki shaklda yoki elektron pochta orqali xabar yozish bilan so‘rashi mumkin(147.a- rasm). Katta tashkilotlarda foydalanuvchilar yangi yoki o‘zgartirilgan axborot tizimi haqida, so‘rov tizim xizmatlari yoki loyiha so‘rovi deb ataluvchi rasmiy so‘rov yozishadi(147.b-rasm). Ushbu hujjat nootbuk loyihasining birinchi elementi hisoblanadi.