Kasimova Gulyar Axmatovna Sholdarov Dilshod Azimiddin o’g’li

 
12.2. Xorijiy davlatlar pensiya tizimida moliyaviy nazoratni tashkil etish 
xususiyatlari 
 
Aksariyat xorijiy davlatlarda taqsimlash turidagi pensiya ta’minoti tizimi 
uchraydi. Taqsimlash turidagi pensiya tizimining mohiyati pensiya to’lovlari 
uchun joriy xarajatlar joriy tushumlar hisobiga amalga oshirilishidan iborat. 
PAYG 
(Pay-as-you-go)
so’zining lug’oviy tarjimasi – “Ishlayotgan ekansan, to’lab qo’y”. 

---

474 
Pensiya ta’minotida - 
PAYG
,
ya’ni aholi katta avlod vakillarining pensiya 
ta’minotini mamlakatning iqtisodiy faol aholisi ta’minlaydi, degan ma’noni beradi.
Taqsimlash tizimidagi pensiya modelida pensionerlarga pensiya to’lash uchun 
mablag’lar uch manbalardan shakllantirildi: ish bilan band xodimlar to’lovlari: ish 
haqi fondidan majburiy to’lovlar; davlat dotatsiyalari va davlat subventsiyalari. 
Taqsimlash pensiya tizimining uchta asosiy kamchiligi mavjud: pensiya 
xarajatlariga demografik ko’rsatkichlarning ta’siri; pensiyaning o’rtacha ish haqiga 
bog’liqligi; mablag’ to’planish koeffitsentining yuqori emasligi. 
Xorijiy tajribalar shuni ko’rsatadiki, «pensiya rejalari ma’lum parametrlarga 
muvofiq moliyaviy hisobotga kiritilgan barcha aktuariy hisoblash uslubi 
ma’lumotlarini baholash uchun talab qilinadi. Moliyaviy hisobotlarning asosiy 
parametrlari aktuariy hisoblash uslublari, amortizatsiya va boshqalarni o’z ichiga 
oladi. Pensiya rejalarini moliyalashtirishni aniqlashda foydalaniladigan uslublar va 
shakllar to’g’riligi talab qilinadi. Shu bilan birga moliyaviy hisobot parametrlarida 
rejani hisoblash uslublari va prognozlarni taqdim etmagan qatnashchilarni 
ko’rsatilishi talab qilinadi. Tabiiyki, agar 
Ray-as-you-go
(ishlayotgan ekansan, 
to’lab qo’y) moliyalashtirish siyosatiga o’xshagan rejani moliyalashtirish siyosati 
parametrlarini qondirmasa, parametrlar moliyaviy hisobot maqsadida qo’llaniladi. 
Shu bilan birga, pensiya rejalarida aktuariy hisoblash uslubi muhokama qilinadi. 
GASB 43 bayonotiga ko’ra, aktuariy hisoblash uslubi oltita aktuariy narxni 
hisoblash uslubi kiradi. Shuni aytib o’tish kerakki, GASB ning 25 bayonotida 
davlat va mahalliy pensiya fondi boshqarmalarida pensiya tizimining barcha 
xarajatlarni va kredit miqdorini prognozlashtirishda o’rtacha yoshni hisoblash 
uslubi, yoshga etmasdan hisoblash uslubi, yoshdan o’tgandan so’ng hisoblash 
uslubi va boshqa uslublardan foydalanilgan»
232
.
Xorijiy davlatlar tajribalari shuni ko’rsatadiki, «pensiya rejalari bo’yicha 
hisobotlarni shakllantirishda aktuar hisob-kitoblar muhim ahamiyatga ega bo’lib, 
232
Jun Peng. State and Local Pension Fund Management –USA.: «Auerbach Publications». 2008. –R.215. 

---

475 
bunda aktuar risklar baholanadi»
233
. Aktuariylar sug’urta sohasida quyidagi 
vazifalarni bajaradilar: 

sug’urta stavkasi tariflarini hisoblash uslubini ishlab chiqish; 

sug’urta summasini miqdorlarini nazorat qilish; 

uzoq muddatli sug’urta turida sug’urta vznoslari zahirasini shakllantirish 
bo’yicha hisob-kitoblarini ishlab chiqish; 

hayot sug’urtasi va pensiya shartnomalari bo’yicha ssuda miqdorini 
aniqlash. 
Xorijiy mamlakatlarida davriy ravishda yuzaga keladigan iqtisodiy va ijtimoiy-
demografik vaziyatning yomonlashuvi bilan kechadigan inqiroz jarayonlarida, 
yuzaga kelgan vaziyatga ob’ektiv baho berish va mavjud muammolarning oqilona 
echimlarini ko’rsatishga to’g’ri keladi. Shu munosabat bilan tinimsiz ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar sodir bo’layotan sharoitga ega jamiyatda tahdid aniq bo’lishi 
bilan jamiyat unga munosabat bildirishi zarurligi muhim bo’lib qoldi.
Aktuar ekspertiza mazmunini uning tarkibiga kiruvchi atamalar shakllantiradi. 
Aktuariy (lotincha