Касимова Гуляр Ахматовна

 
2
Хаитов А., Зиядулаев М. Ўзбекистонда пенсия таъминоти ва хорижий тажрибаси. Ўқув қўлланма. –Т.: “Адолат”. 
2009. –Б.108..
 

---

167 
назорати остида бўлади. Айни пайтда давлат фуқароларини моддий
жиҳатдан қўллаб-қувватлаш вазифасини суғурта химояси тизимига
топширишга ҳаракат қилади. Шу туфайли ижтимоий нафақалар микдори
меҳнатдан олинган даромадларга ва тегишли равишда суғурта
тўловларига қилинган ажратмаларнинг миқдорларига боғлиқ.
Корхоналарнинг эгалари ҳамда ёлланма ходимларнинг манфаатларини 
ифода этувчи нуфузли касаба уюшмалари биргаликда бошқарадиган
суғурта кассаларининг «ўзини-ўзи бошқариши» мазкур моделнинг ўзига 
хос хусусиятларидан биридир. Ишсизлик юз берган ҳолда кафолатланган
тўловлар миқдори меҳнат стажига, тўловлар муддати эса суғурта
бадалларини тўлашнинг давомийлиги, уларнинг миқдори ва ходимнинг
ёшига боғлиқ. Кўпгина мамлакатларда ишсизлик бўйича нафақа тўлаш 
даври 50 ёшдан катта шахслар учун оширилган.
Фуқароларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш ривожланган суғурта тизими
ҳисобидан амалга оширилади, у асосан муайян кафолатларни тартибга 
солиш билан шуғулланади. Суғурта тўловларининг миқдори унча катта
бўлмайди. Трансферт тўловлари, яъни давлат бюджетидан аҳолининг хар 
хил гуруҳларига нафақалар ва субсидиялар тарзида бевосита
ўтказиладиган солиқлардан олинган молиявий маблағлар миқдори ҳам кўп 
эмас. Ишлаб чиқариш муносабатлари соҳасида тадбиркорлик фаоллигининг 
ривожланищи учун барча шарт-шароитлар яратилган. Корхоналар
эгаларининг ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва унда таркибий
ўзгаришларни амалга ошириш, жумладан, кераксиз бўлиб қолган
ходимларни ишдан бўшатиш ҳуқуқлари бирон-бир тарзда чекланмайди.
Бундай ҳолатнинг ўта либерал шакли АҚШ давлатига хос. 1948 йилдан
амал қилаётган «Меҳнат битимлари тўғрисида»ги қонун ёки «Вагнер
қонуни»га биноан, корхона маъмурияти ишлаб чиқариш қисқарган ёки 
модернизация қилинган ҳолда, ходимларни огоҳлантир-масдан ёки икки-уч
кун олдин огоҳлантириш йўли билан меҳнат стажи ва малакасини ҳисобга

---

168 
олмасдан бўшатишга ҳақли. Бу модел иқтисодий барқарорлик ва
иқтисодий ўсиш шароитида ўзининг асосий вазифасини бажаради, бироқ 
ишлаб чиқариш пасайган ва мажбурий қисқартирилган, ижтимоий
дастурларнинг аксариат қисмидан воз кечилган шароитда кўпгина
ижтимоий гуруҳлар, аввало хотин-кизлар, ёшлар ва қариялар оғир 
аҳволга тушиб қолади.
Социал-демократик модел – аҳолини ҳимоя килишда давлат етакчи рол 
ўйнашини назарда тутади. Ахолининг даромадлари даражасини
тенглаштириш ва аҳолинииг тўлиқ иш билан таъминлаш давлат ижтимоий
сиёсатининг устувор вазифалари хисобланади. Бу модел Шимолий Европа 
мамлакатлари – Швеция, Норвегия, Финляндия, Дания, Нидерландия ва 
Швецарияда ўзининг амалий ифодасини топган.
Иқтисодиётнинг ривожланган давлат сектори ижтимоий соҳасини
молиялаштириш негизи бўлиб хизмат қилади. Бу негизни мустаҳкамлашга
солиқ солиш даражаси жуда юқори эканлиги ҳам кўмаклашади. ЯИМда 
давлат харажатларининг улуши Швецияда 66%, Данияда 61 %, 
Финляндияда 56 %ни ташкил этади. Бу харажатларнинг асосий қисми
ижтимоий аҳамиятга молик объектларнинг эҳтиёжларини таъминлашга
йўналтирилади. Бу харажатлар орасида пенсияларнинг улуши ҳам анча 
катта, уларнинг ёрдамида ЯИМни аҳолининг кам таъминланган
табақалари фойдасига қайта таксимлаш амалга оширилади.
Ушбу 
моделнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 

ишлаб чиқариш демократиясининг ривожланган тизими; 

меҳнат муносабатлари айрим корхоналар ёки тармоқлар даражасида 
эмас, балки умуммиллий миқёсда тартибга солиниши;