Kasbni anglash va ijtimoiy o’zgarishlar fanidan mustaqil ish

Kasbiy shakllanish – bu shaxs rivojlanishining katta bir qismini o‘z ichiga olib, u kasbiy maqsadlarning tarkib topishidan boshlab, kasbiy hayotning tugallangungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu geteroxron jarayondan optatsiya, ya’ni kasbiy ta’lim va tayyorgarlik, profadaptatsiya, professionalizm hamda mahorat bosqichlarini ajratish mumkin.
4.Zamonaviy psixologiya fanining asosiy yo‘nalishlari.
Psixologiya fanining rivojlanishi bir qator bosqichlarni o‘z ichiga qamrab olib, bu davrlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi, aynan tadqiqotlar samarasi uchun fan doirasida tamoyillarni ishlab chiqish zarurati sezila boshladi. XX asrning boshlariga kelib, psixologiya fani to‘g‘risidagi ilmiy tushunchalarda keskin o‘zgarishlar yuzaga keldi va psixologiyaning tadqiqot obyekti sifatida insonga tashqi muhitning ta’siri, uning xulq atvorini o‘rganish muammolari tanlab olindi, shu davrda psixologiya fanining rivojlanishiga ijobiy hissa qo‘shgan bir qator nazariyalar, oqimlar va yo‘nalishlar vujudga keldi. XX asr boshlarida bixeviorizm, psixoanaliz, geshtalt psixologiya, gumanistik psixologiya kabi yirik psixologiya maktablari paydo bo‘ldi. Bixeviorizm yo‘nalishi. AQSHda E.Torndayk, D.Uotson kabi olimlar dastlab hayvonlarda keyinroq odamlar xulqini o‘rganish asosida xulq-atvor psixologiyasini yaratdilar. BIXEVIORIZM (inglizcha. Behaviour – xulq) – XX asr boshlaridagi yirik psixologik yo‘nalish, ushbu yo‘nalishda “rivojlanish” tushunchasi, “uqush”, “o‘rganish” tushunchasi bilan yonma-yon yuradi.
Bixeviorizmning vujudga kelish shart-sharoitlari:
 introspektiv (introspeksiya. o‘z-o‘zini kuzatish metodi) psixologiyaning yetarli emasligi, amaliy tajribalarga bo‘lgan ehtiyojning paydo bo‘lishi;
 AQSHda hukmron o‘rinni egallagan “pozitivizm va pragmatizm falsafasi” (mazkur yo‘nalish g‘oyasiga ko‘ra: odam, uni o‘rab turgan muhit orqaligina odam hisoblanadi);
 hayvonlar xulqini o‘rganishga oid o‘tkazilgan tadqiqotlar (E.Torndayk), rus olimlari (I.P.Pavlov, V.M.Bexterev)ning fiziologik va psixologik g‘oyalari;
 psixika va psixik jarayonlarning xulq ko‘rinishidagi idodalanishini o‘rganish; Bixeviorizm oqimining yirik vakili E.Torndayk(1874-1949) biologiya fanida hukm surayotgan evolutsion ta’limotga asoslangan holda, bolalarga ta’lim berishda o‘ziga xos yondashuvni ilgari suradi.
Uotson Jon (1878-1958) amerikalik psixolog, bixeviorizm oqimining asoschisi, ushbu oqimning manifesti sifatida Jon Uotsonning – «Bixeviorist nuqtayi nazarida psixologiya» (1913- yil) nomli maqolasi e’tirof etiladi. Bixeviorizm individ (hayvon va odam)ning tug‘ilganidan to umrining oxirigacha bo‘lgan xulqini o‘rganishni taklif etadi. Xulqni tahlil qilish birligi sifatida S – stimul va R – reaksiyaning bog‘lanishi nazarda tutiladi.
XX asrning 70- yillarida bixeviorizm, aniqrog‘i neobixeviorizm oqimining taniqli vakillaridan biri Berrens Skinner edi. Uning fikriga ko‘ra, odamning xulqi, tashqi muhit ta’siri ostida yuzaga keladigan vositalar(rag‘batlantirish yoki jazolash)ga uzviy ravishda bog‘liqdir, shuning uchun bola tarbiyasi muayyan bir stereotip(qolip)lar orqali amalga oshiriladi. Skinnerning hisoblashicha, odamning xulqi uning ehtiyojlari bilan emas, balki uni o‘rab turgan muhit orqali belgilanadi, zero, ehtiyojlarning shakllanishi – bu muhitning ta’siri va uning mustahkamlanishidan iboratdir.
Odamning tashqi muhit ta’sirini qabul qilishi va o‘zida mustahkamlay olish qobiliyati, o‘z-o‘zini saqlash instinkti negizida amalga oshiriladigan mashqlar orqali shakllanadi. XX asr boshlarida avstriyalik psxiatr Zigmund Freyd (1856- 1939) tomonidan psixikani harakatga keltiruvchi kuchlar va shaxs faolligining sabablarini aniqlashga qaratilgan psixoanaliz nazariyasi ishlab chiqilgan. Psixoanaliz. Ushbu nazariya asosida, shaxs faolligining manbaini ilk bolalikda paydo bo‘lgan instinktiv mayllar tashkil etadi degan g‘oya yotadi.
Z.Freyd shaxs tuzilishining yangi nazariyasini taklif etadi, bu nazariya uch xil psixik instansiyaning hukm surishi to‘g‘risidagi farazni asoslashga qaratiladi:
 «U» (Id) — lazzatlanish, rohatlanish tamoyiliga bog‘liq bo‘lgan instinktiv mayllarni qamrab oladi;
 «Men» (Ego) — tashqi olam bilan bilvosita aloqaga kirishuvchi psixologik instansiya;
 «Mendan yuqori-Oliy Men»(Super-Ego) o‘z ichiga ijtimoiy ta’qiqlar, qonun tusiga kirgan majburiy tartib qoidalar va ideallarni oladi;
 «Men» (Ego) reallik tamoyiliga asoslangan holda inson psixikasida harakatlanuvchi qarama-qarshi kuchlarni muvofiqlashtirish funksiyasini bajaradi. Freydning ta’kidlashicha, avloddan-avlodga nasliy yo‘l bilan o‘tgan instinktiv mayllar zamirida shaxs faollik ko‘rsatadi.
1923-yilda sobiq ittifoq psixologiya maktabi psixologlarning birinchi yig‘ilishida K.N.Kornilov psixologiya fanini qayta qurish vazifasini ilgari surdi. Psixologiya fanining taraqqiy etishiga P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, B.G.Ananev, 45 A.R.Luriya, A.N.Leontyev, D.B.Elkonin, P.I.Ivanov, A.N.Petrovskiy, R.S.Nemov va boshqa ko‘pgina rus psixologlari, shuningdek keyinchalik O‘zbekistonda yetishib chiqqan M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev, M.Vohidov, V.A.Tokareva. R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, G‘.B.Shoumarov, R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova kabi yirik olimlar o‘z hissalarini qo‘shishgan. Hozirgi kunda psixologiya faniga bo‘lgan talab va ehtiyoj kuchayib bormoqda, shuning uchun psixologik bilimlar darajasini oshirish, ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, ta’lim tizimini yangi, innovatsion texnologiyalar asosida qayta qurish lozim. Respublikamiz oliy o‘quv yurtlarida psixologiya bo‘limlari, kafedralar va ilmiy laboratoriyalar tashkil etilgan. Psixologiya sohasi bo‘yicha bakalavriat va magistratura yo‘nalishlarida mutaxassislar tayyorlanmoqda. Mazkur muassasalarda psixologik tadqiqotlar o‘tkazilib, psixik jarayonlar, holatlar, shaxsning individual xususiyatlari, hissiy-irodaviy sohasiga doir nazariy va amaliy bilimlar qo‘lga kiritildi.
Olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar zamonaviy psixologiyaning quyidagi tamoyillari asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq:
1. Determinizm tamoyili.
2. Ong va faoliyat birligi tamoyili.
3. Psixika va ongning faoliyatda rivojlanishi tamoyili.
Tamoyil – muayyan bir faoliyatni izohlashga doir qonuniyatlar, tayanch vazifasini o‘taydigan dastlabki qoidalar tizimidir. Determinizm tamoyiliga ko‘ra, psixika yashash sharoiti bilan belgilanadi va sharoit o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Hayvonlar psixikasining taraqqiyoti tabiiy saralanish bilan, odam psixikasi taraqqiyoti esa ijtimoiy taraqqiyot qonunlari bilan belgilanadi. Ong va faoliyat birligi tamoyiliga ko‘ra, ong va faoliyat birbiriga qarama-qarshi ham, aynan bir narsa ham emas. Ular bir butunlikni tashkil etadi. Ong faoliyatning ichki rejasini, dasturini tashkil etadi. Bu tamoyil inson xulq-atvori, xatti-harakatlari va amaliy faoliyatlarini o‘rganish orqali, ko‘zlangan maqsadlarga erishish va mavjud ehtiyojlarni qondirishni ta’minlab beruvchi ichki psixologik mexanizmlar va faoliyat motivlarini aniqlash imkonini beradi.Psixika va ongning faoliyatda taraqqiy etish tamoyiliga ko‘ra, psixikaga taraqqiyot mahsuloti va faoliyat natijasi deb qaralsa, uni to‘g‘ri tushunish hamda tushuntirib berish mumkin. Mazkur tamoyil sobiq ittifoq psixologiya maktabi vakillari L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, V.M.Teplov kabi psixologlarning ilmiy-nazariy va tadqiqot ishlarida o‘z aksini topgan. L.S.Vigotskiy ta’lim va ruhiy taraqqiyotning o‘zaro bog‘liqlik masalasini o‘rganishda ushbu tamoyilni asos qilib oladi. P.P.Blonskiy esa, tafakkurning kichik maktab yoshida didaktik o‘yinlar orqali, o‘spirinlik yoshida o‘quv faoliyati bilan bog‘liq tarzda rivojlanishini tahlil qildi. S.L.Rubinshteynning fikriga ko‘ra «Ong faoliyatda paydo bo‘ladi va faoliyatda shakllanadi».