“Kasbiy ta`lim” kafedrasi

iqtisodiy 
tafakkur
  -  xo’jalik  munosabatlariga  kirishgan  subyektlarning  iqtisodiy 
munosabatlarga  oid  tasavvurlari,  bilimlari,  g’oyalari  hamda  qarashlarini  ongdagi 
aksi  bo’lib,  u  amalga  oshirilayotgan  faoliyatning  mohiyatini  tahlil  qilish, 
umumlashtirish, taqqoslash va xulosalar chiqarish imkonini beradi.
45
 
Iqtisodiy  xulq
  -  iqtisodiy  ta’sirotga  javob  beruvchi,  ishlab  chiqarish  shart-
sharoitlari,  vositalari  va  turtkilari  ta’sirida  namoyon  bo’ladigan  xatti-harakat  va 
xulq-atvordir.  Iqtisodiy  xulqning  subyektlari  hisoblangan  insonlar  -  ijtimoiy 
guruhlar  hamda  jamiyat  bilan  psixologik  tuzilmalar  shaklida  bo’lib,  ular  o’zaro 
tabiiy  ravishda  bir-biri  bilan  bog’liqdir.  Shuning  uchun  ham,  shaxs  iqtisodiy  xulq-
atvorining  namoyon  bo’lishi  yuzasidan  tovarning  iste’molchi  didiga  mos  kelishini 
aniqlash,  uni  har  tomonlama  bashorat  qila  olish,  hamkor  va  raqobatchilarning 
individual-psixologik xususiyatlarini bilish zarur bo’ladi. 
Demak,  u  iqtisodiy  ong  hamda  ishlab  chiqarish  vaziyatlarining  shaxs 
harakatlarida  namoyon  bo’lishi  sifatida  qaraladi.  Bunda  eng  avvalo,  iqtisodiy 
motivlar,  ya’ni  ishlab  chiqarish  shart-sharoitlaridan  va  shaxsning  ularga 
munosabatlaridan kelib chiqadigan sababiy munosabatlar tizimi katta rol o’ynaydi. 
Iqtisodiy xulq-atvorning mikroiqtisodiyot darajasida namoyon bo’lishini Adam 
Smit  qarashlarida  kuzatamiz.  Uning  g’oyalari  nafaqat  iqtisodiy  qonuniyatlarda, 
balki  inson  ichki  kechinmalari,  xulq-atvori,  axloqiy  jihatlarini  o’rganishga 
bag’ishlangan psixologik qonuniyatlarda ham o’z ifodasini topgan.
46
 
Iqtisodiy  psixologiya  o’z  ilmiy  tadqiqot  izlanishlari  doirasida  aynan  iqtisodiy 
ong,  iqtisodiy  tafakkur  va  iqtisodiy  xulqning  u  yoki  bu  sharoitlarda  namoyon 
bo’lishi,  rivojlanishi  hamda  inqirozga  yuz  tutishi  qonuniyatlarini  o’rganadi.  Shuni 
                                                 
45
 Karimova V.M., Akramova F.A. Iqtisodiy psixologiya. Ma’ruzalar matni. – T.: “Shams-ASA” MCHj bosmaxonasi, 
2002.  53-b. 
46
 
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 58-b.
 
 

---

113 
 
alohida ta’kidlash kerakki, bu uchala hodisa jamiyatda ijtimoiy mehnat va faoliyat 
sharoitlarida  namoyon  bo’lgani  uchun  ham,  ular  sof  ma’noda  ijtimoiy  hamda 
iqtisodiy-psixologik  kategoriyalardir.  Shuning  uchun  ham  iqtisodiy  psixologiya 
o’rganadigan barcha masalalar va muammolar tabiatan hamda mohiyatan ijtimoiy-
psixologik hodisadir. 
Shunday qilib, iqtisodiy psixologiyaning o’rganishi mumkin bo’lgan masalalari 
ko’lami keng va barchasi bugungi kunda o’ta dolzarbdir. Bu holat ushbu sohaning 
metodologiyasini  mukammal  ishlab  chiqish  va  uni  kun  sayin  ortib  borayotgan 
amaliy  ehtiyojlarga  buysundirishni  taqozo  etadi.  Bu  esa,  fanning  tadbirkorlik 
psixologiyasi  sohasiga,  undagi  shaxsga  bo’lgan  munosabatlarni  keskin  o’zgartirib, 
aloqador  barcha  jarayon  va  hodisalarga  nisbatan  yangicha  ijtimoiy-psixologik 
qarashlar shakllanishini nazarda tutadi.