Kasbiy pedagogika

Uchinchi bosqich 
- yangilikni am aliyotga kiritish:
1. B osh q aru v resurslari. K eng m asshtabli yangiliklarni a m a lg a
oshirishda bosh q aru v resurslari ishga solinadi. U holda ra h b a r tashab- 
bus va m a s ’uliyatni o 'z b o 'y n i g a oladi va butun p e d a g o g ik ja m o a n i
eksp e rim e n tg a ja l b etadi, qatnashishni talab etadi.
2. Innovatsion o 'q u v . Innovatsion texnologiyalarni o ‘q i s h - o ‘r- 
ganish butun p e d a g o g ik j a m o a n i j a l b qilish orqali a m a lg a oshirish 
yaxshi sam ara beradi. Bu ja ra y o n n i am alg a oshirishda ra h b arn in g
avtoriteti m u h im rol o 'v n a y d i.
305

---

To‘rtinchi bosqich 
- yangilikni jo riy etishni m u stah k am lash d an
iborat b o'lib, unda yangilikni o ‘q is h -o ‘rganish butun p edagogik 
j a m o a qatlamini to 'l a qam rab oladi. Hattoki, yangilikka qarshi 
b o 'lg a n la r ham bu ja ra y o n g a jalb etiladi. B unday hollarda m aktab 
rahbarini vazifasi ikki barobar oshib, u faqatgina, tashkiliy ped a g o g ik
ishlar bilan chegaralanib qolmay. bir vaqtning o ‘zida ruhiy-psixologik 
m uhit yaratishi, ijodiy yondashuv asosida ish yuritishga t o ‘g ‘ri ke- 
ladi. S hunda rnaktabda vangilik tizim iga m oslashish uchun optimal 
sharoit yaratish zaruriyati tug'iladi. Bu holat bir to m o n d a n p eda gog 
va 
0
‘quvchilar bilan psixokorreksion ishlarni o 'tk a z ish . yangicha 
sharoitda, y angicha fikr yuritish, y angicha ish yuritadigan o ’qituvchi 
va pedagogik ja m o a n i shakllantirish eng m uhim zaruriy shartlardan 
b o 'lib qoladi.
K o 'r ib chiqilgan m odel innovatsion ja ra y o n rahbarlar tom o n id a n
tashkil etiladigan, ularning tashabbuslari bilan « yuqoridan» y a n g ilik ­
ni o 'q u v ja ra y o n ig a kiritishdan iborat.
Innovatsion jarayonni, yangilikni yuqoridan em as, pastdan, o 'z in i- 
o 'z i rivojlantirish tam oyilidan kelib chiqib, innovatsion g ‘oyani 
m a ’lum guruh o 'q itu v c h ila r tashabbus k o 'rsa tib, ishlay boshlaydilar. 
Innovatsion g ‘oyani am alg a oshirish ishlarini boshqa ham kasblari 
q o 'llab -q u v v a tla b , ular ham shu y o 's i n d a ish tuta boshlaydilar.
B unday holatlarda bir guruh o 'q itu v c h ila r ham y a n g ich a ishlash 
ishtiyoqi bilan tajriba-sinov ishlarini am alg a oshiradilar. Shu asosda, 
m aktab o 'q u v ja ra y o n ig a yangilikni kiritish ishlari boshlanib ketish- 
iga sabab b o ‘ladi. Albatta, bu holatda ham yangilikni tatbiq etishda 
q aram a-qarshiliklar b o ’lishi m um kin. B unday holatda k o 'p c h ilik n in g
fikrlari t o ’g ’ri chiqadi. Va asosda yangilikni zarurligi, o ’z v aqtida 
am alg a oshirish ta 'lim sifatiga erishish garovi ekanligiga ishonch ho- 
sil qilinadi.
Yuqorida keltirilgan « yuqoridan» tashabbus asosida y a n g ilik ­
ni o ’quv ja ra y o n ig a qoMlanishini «pastdan» tash ab b u sg a nisbatan 
q aram a-qarshi q o ’yish m um k in emas. A m m o yangilikni yuqoridan 
m arkazlashtirilgan holda kiritilganda o 'q itu v ch ilarn in g innovatsion 
tashabbuskorligi pastroq darajada bo'lishi ko'zatiladi.
306

---

Shu sababli m a k ta b rahbarlari yangiliklarni ped a g o g ik faoliyat- 
ga kiritishni rejalashtirishda: yangilikni m aq sad va vazifalarini, uni 
o 'q u v ja ra y o n ig a kiritishning real im koniyatlari, p ed a d a g o g ik ja - 
m oa uch u n ijodiy m uhit yaratish. t a ’lim -tarbiyaviy ishlarni yang ich a 
ishlash m odelini, m a k tab n in g m o d d iv -tex n ik im koniyatini, tajriba- 
sinovni olib borish texnologiyasini boshidan o xirigac ha m antiqiv 
ketm a-ketligini p e d a g o g ik ja m o a n in g o 'z i bilan h a m k o rlik d a ishlab 
chiqishi kerak. K e lg u sid a m aktab rivojlanuvchi rejim ida ishlashi, si- 
fat sam aradorlikni kafolatlashiga ishonch hosil qilishi kerak. P e d a ­
gogik j a m o a esa, ijodkor o 'q itu v c h id a n ijodkor p e d a g o g ik j a m o a
m ajm u asig a a y lan ish ig a ishonch hosil qilishi kerak.
Tadqiqotchi olim G.A. M ritigyanning « innovatsion faoliyat» haqi- 
dagi fikri diqqatga. y a n a d a e'tib o rg a sazovor: « P e d a g o g ik tajriba- 
sinov fa o liyatining 3 ta asosiy shaklini ajratish m u m k in :
- x u su siy tajriba;
- tajriba-sinov ishi;
- o 'q itu v c h in in g innovatsion faoliyati.
P ed a g o g ik fa o liy a td a innovatsiyalar q a n c h a k o ‘p boMsa, 
0
‘qi­
tuvchi o ‘zi tashkii etadigan tajriba m ohiyatini shunchalik yaxshi tu- 
shunadi. S hu bilan birga, u o 'z innovatsion faoliyatining subyekti 
va tashkilotchisi sifatida yangilikni yaratish, q o 'lla s h ham da ta- 
k om illashtirishda faol ishtirok etadi. U fandagi bilim , a n ’analardagi 
o ‘zgarishlarni m a z m u n va m ohiyatini tahlil eta bilishga k o ‘nib boradi.
B ugungi k u n g a kelib, ta 'lim tizim idagi innovatsiyalarni quyida- 
gicha tavsiflam oqdalar:
- faoliyat y o 'n a li s h i g a qarab (p e d ag o g ik ja ra y o n d a g i, boshqa- 
ruvdagi);
- kiritilgan o 'z g a ris h la rn in g tavsifiga k o ‘ra (radikal, modifikatsi- 
yalangan, kom bin atsiy a lan g an );
- o 'z g a ris h la r k o 'l a m i g a k o 'r a (lokal, m odulli, tizimli);
- kelib c hiqish m a n b a ig a k o 'r a (jam o a uchun ichki yoki tashqari- 
dan olingan).
307

---

Innovatsion faoliyatning tuzilishini o 'rg a n ib chiqqan olim lardan 
biri V. Slastvonin uni quyidagi tuzilishga ega deb k o ‘rsatib o ‘tadi: 
«Innovatsion faoliyatning tuzilishi ijodiy yondashuv, ijodiy faollik. 
yangilikni kiritishga texnologik va m etodologik tayyorgarlik, yangi- 
cha fik rlash , m u o m ala m ad aniya tidan iborat. Innovatsion faoliyatning 
darajalari reproduktiv, evristik, kreativ b o iis lii m um kin».
Innovatsion faoliyat davrida yangiliklar. yangilanishlar, o 'z g a -
rishlar, innovatsiyalar tom m a 'n o d a t a ’lim tizim iga kirib keladi va u 
t o 'r t bosqiclida am alga oshiriladi:
1. M u a m m o n i tahlil asosida aniqlash.
2. M o 'lja lla n ila y o tg a n ta 'l i m tizimini loyihalash.
3. 0 ‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish.
4. O 'z garishlarni am a lg a oshirish.
P ed a g o g ik in n o v a tsiv a t a ’lim -ta rb iy a ja r a y o n id a g i m u h im v a m u ­
rakkab m a sa la y e c h im ig a y o 'n a ltirilg a n lig i sababli o 'q i t u v c h id a n
o ’quv ja ra y o n ig a , uni b o s h q a ru v ig a y a n g ich a y o n d a s h u v n i talab 
etadi.
O 'q itu v c h i innovatsion faoliyati tuzilishining tahlil qilishga turli 
xil y o n d as h u v lar m avjud. M asalan, A. N ik o lsk ay an in g fikricha. fao- 
liyatni yangilash 3 bosq ich d a am alga oshadi:
- tayyorgarlik;
- rejalashtirish;
- am aliyotga jo riy etish.
O 'q ituvchilarni innovatsion faoliyatga tayyorlashda bir q ator p six ­
ologik to 's iq la r mavjud. Bular: o 'q itu v ch in in g o 'z i k o 'n ik k a n faoliyat 
chegarasidan tashqariga chiqishi ju d a qiyinligi, y a 'n i o 'q itu v c h ila rd a
ijodkorlikning yetarli em asligi bo'Isa, yana bir sabab yangi va n o ­
ma" lum b o 'lg a n narsalar har doim odam larda c h o 'c h is h va xavf- 
sirashni keltirib chiqarishidir.
A.M. X on o 'q itu v c h ila rd a innovatsion faoliyatni shakllantirishda 
uchraydigan psixologik to 's iq la rn in g ikki turini ajratadi:
- kognitiv psixologik to'siqlar:
308

---

- m u n taza m paydo b o 'la d ig a n to'siqlar.
Kognitiv psixologik to 's iq la r yang ilik haqidagi bilim larning ye- 
tishm asligi, yangilikni his qilm aslik va nofaol xatti-harakatlar hisob- 
lansa, m un taza m psixologik t o ‘siqlar y a n g ilik k a nisbatan ishonchsiz- 
lik. rahbariyatga ishonm aslik, tashabbusni q o 'lla b -q u v v a tla m a s lik va 
odatda yangilik kirituvchilarga qarshi k u ra s h ish kabi k o ‘rinishlarda 
n am o y o n b o 'ladi.
Z am o n talabi shiddat bilan o 'z g a r i b bo ra r ekan, t a 'lim soha- 
si ham u bilan barobar o 'z g a ra d i va o 'q i tu v c h i d a n o 'z faoliyatini 
o ‘zgartirishni talab etadi. Z a m o n a v iy sharoitda o ‘q ituvchining asosiy 
vazifasi faqat t a 'lim berish d a n g in a em as, balki boshqaruvchilikdan 
ham iborat b o ‘lib. u t a ’lim ja ra y o n in i in novatsiyalar asosida tashkii 
etishi va boshqarishi talab etiladi.
Innovatsion faoliyat o ‘q tu v chining m uvaffaqiyatini belgilovchi 
asosiy faoliyat b o 'lib, uni shaxsiy, kasbiy. ped a g o g ik . u s u lik m a h o ra - 
tini sifatli qayta qurish dem akdir.
O 'q itu v c h in in g innovatsion faoliyatga tayyorgarligini tahlil kil- 
ishni 3 bosqichda am alg a oshirish m a q s a d g a m u v o fiq bo'ladi:
1. Yangilikni ped a g o g ik faoliyatda q o 'lla s h d a n oldingi davrdagi 
faoliyatini tahlil qilish.
2. Innovatsion faoliyatning faol shakllanishi davrini tahlil qilish.
3. P edagogik j a r a y o n g a yang ilik kiritilib b o 'l g a n d a n keyingi 
davrdagi faoliyatini tahlil qilish.
M a 'lu m k i , shaxsning xislat va fazilatlari p e d a g o g ik faoliyat 
k o ‘rsatish ja ra y o n id a shakllanadi va uning faoliyati natijasi hi­
soblanadi. Shu sababli o ‘qitu v ch ila rd a y a n g ilik k a intiluvchan 1 ik va 
tinim siz mustaqil o 'q i b - o 'r g a n i s h g a doitniy zaruriyat sezish psi- 
xologiyasini hosil qilish lozim. C hunki yang ilik - insonga u l u g ‘- 
vorlikdan k o 'r a k o 'p r o q zavq b a g 'is h la y d i.
Hozirgi kunda, 
0
‘qituvchi p e d a g o g ik faoliyatini y angilash va 
innovatsiyaiarni t a ’lim j a ra y o n ig a kiritib borish asosiy. kechiktirib 
b o ‘lm aydigan vazifalardan hisoblanadi. Ayniqsa, bu soh ad a o ‘qi-
309

---

tuvchilarning kasbiy tayyorgarlik darajasi, bilim, k o 'n ik m a , m ala- 
kalari, ijodiy salohiyati ham da nostandart tafakkurlarida o ‘z aksini 
topuvchi kasbiy m ahorati bilan belgilanadi.
O 'q itu v ch i innovatsion faoliyatini tashkil etish, uni shakllanish 
bosqichlarini q u y idagicha belgilash m um kin:
1 -bosqich - tay y o r usulik tavsiyalar aniq qilib ko'c h irila d i va ular 
am aliyotda bevosita q o i l a n i la d i .
2-bosqich - m av ju d tizim ga ayrim yangi m o slam a (m odifikatsiya) 
lar, usullar kiritiladi.
3-bosqich - yangi g 'o y a n i am alg a oshirish m azm uni, usullari va 
shakli t o ‘la ishlab chiqiladi.
4-bosqich - o 'q itu v c h i o 'q itish va tarbiyalashning o ‘z konsepsiya- 
sini va m etodikasini ishlab chiqadi.
O 'q itu v ch in i innovatsion faoliyatga tayyorlashda ped a g o g ik ja - 
m oadagi psixologik m uhit, j a m o a a ’zolarining qay darajada d u nyo 
ta'lim i bozoridagi y angiliklardan x ab a rd o r ekanligi. asosiy harakat- 
lantiruvchi kuch hisoblanadi. O 'q itu v c h i innovatsion faoliyatining 
shakllanishida p e d a g o g ik ja m o a d a ijodiy m uhitning alohida o 'r n i 
borligini k o 'p c h ilik olim lar t a ’kidlab o'tadilar. O 'q itu v c h ila rn in g
novatorlik xususiyatlari va ta 'lim jaray o n id ag i yangiliklarga b o 'lg a n
ijobiy m uno sab atlarig a qarab, K. Rodjers va K. A ng e lo v sk iy p e d a ­
gogik j a m o a a'zo larin i beshta g u ru h g a ajratishni ta k lif etadilar.
1. Novatorlar.
2. Eski g 'o y a la rn i am alg a oshiruvchilar.
3. Eski g 'o y a la rn i am alg a oshirishni m a ’qul k o 'r u v c h ila r (ular ak- 
sariyat holatlarda k o 'p c h ilik n i tashkil etadilar).
4. Yangi g 'o y a la rn i am a lg a oshirishni m a ’qul k o 'ru v c h ila r (bugun- 
gi kunda ularning soni ham ortib borm oqda).
5. Ikkilanuvchilar.
T a’lim sifatini oshirish ja m iy a tn in g barcha jab x a la rid a hayo- 
tni yaxshilash va farovon tu rm u sh kechirishga olib keladi. Yangi­
likni kiritish t a ’lim sifatini oshirishning samarali vositasi b o 'lg a n lig i
310

---

uch u n ham rivojlangan davlatlar t a ’lim j a r a y o n i g a uzluksiz yangilik 
kiritishga harakat qiladilar.