“kasbiy pedagogika” fan sifatida

IV BOB. ISHLAB CHIQARISH TA’LIMI VA KOLLEJ
BITIRUVCHILARINING ISHLAB CHIQARISH JARAYONIGA MOSLASHUVI

4.1. O‘RTA-MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI BITIRUVCHILARINING ISHLAB CHIQARISHGA MOSLASHUVI

Reja:

1. 
   Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalardaishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketish jarayonining ijtimoiy jihatlari.
   
2. 
   Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalardaishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketishning psixologik jihatlari.
   

1. Kichik mutaxassislarning o‘qishni tugatgandan so‘ng korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga kirishib ketish jarayonining ijtimoiy jihatlari

Hozirgi kunda jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarning jadal amalga oshirilishi, ta’lim tizimining bosqichma-bosqich isloh qilib borilishi – murakkab ijtimoiy hodisa sifatida umume’tiborli va ma’naviy qiziqishiga molik jarayonga aylandi. Ta’lim tizimining umumiy maqsadi teng huquqli va demokratik davlat talabiga javob beruvchi jamiyat a’zolarini tarbiyalab berishdan iboratdir. Yoshlarning kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv jarayoni ta’lim tizimining uzviy davomi deb xisoblash mumkin. Kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv yordamida inson hayotiga, ijtimoiy munosabatlar rivojlanishiga ma’lum ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ishlab chiqarishga moslashuvning ijtimoiy uyg‘unlashuvi esa texnikani taraqqiy ettirishning muhim omili hisoblanadi.
Bo‘lajak kichik mutaxassislarni tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa, ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv muammosi yanada yorqin va aniq namoyon bo‘lmoqda. Bo‘lajak kichik mutaxassislar tayyorlashning mazmuni kasbiy, amaliy, psixologik, metodik, tadqiqiy faoliyat turlari bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv bilan boyib bormoqda.
Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunida ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi ta’lim to‘g‘risidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplaridan biriga aylandi. Bo‘lajak kichik mutaxassisning ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv muammolarini o‘rganish uchun avvalombor bu tushunchaning mohiyatini va ijtimoiy-ma’naviy asoslarini aniqlash va uni takomillashtirish yo‘llarini bilish zarur.
Bugungi ilmiy dunyoqarash ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv "ijtimoiy hayotning bapcha tomonlarini qamrab oluvchi ijtimoiy tizim elementi" sifatida yondashadiki, buning natijasida kasbiy moslashuv vujudga keladi. Kasbiy moslashuv deganda shunday dunyoqarash mavjudki, ijtimoiy shaxs, jamiyat ehtiyojini qondirish maqsadida harakat qiluvchi insonning mohiyat kuchi rivojlanishi yo‘llari va natijalarining tarixiy aniq tizimi tushuniladi.
"Ishlab chiqarishga moslashuv" tushunchasini oydinlashtirishda inson faoliyatining natijasi sifatidagi talqinini tushunishgina emas, balki uning tashuvchisi sifatida insonning o‘ziga urg‘u beriladi, muayyan moddiy-ma’naviy qadriyatlar esa sub’ekt kasb-hunarni rivojlantirishning vositasi va usullari sifatida qaraladi. Shu jihatdan olganda moslashuv atamasini "individning me’yoriy rivojlanishi" sifatida tushunish mumkin. Kasbiy moslashuv ikki asosiy shaklda namoyon bo‘ladi: birinchidan, inson tomonidan yaratiladigan moddiy va ma’naviy boyliklarga ishtiroki natijasi, ikkinchidan, inson shaxsining haqiqiy boyliklari.
Inson kuchi-qudrati mehnat faoliyati, ong, axloqiylik ijtimoiy munosabatlarning yaxlit tizimi bilan belgilanadi, jamiyatning birinchi tahliliy kesimiga muvofiq, bir tomondan, ijtimoiy turmush, bazis bilan va ikkinchi tomondan ijtimoiy ong va ustqurma bilan belgilanar ekan, - an’anaviy ravishda jamiyatning moddiy va ma’naviy tayyorgarligi ilgari suriladi. Ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv o‘z navbatida sifat jihatlari faoliyat bilan bog‘liqdir.
Faoliyat umuman olganda – bu jonli tizimlarning tashqi muhit bilan o‘zaro hamkorligi asosidagi adaptiv yo‘naltirilgan faolligidir. Inson faoliyatiga kelganda esa, uni odamlarning ijtimoiy yo‘naltirilgan faoliyati sifatida belgilash mumkin. Moslashuv esa - mana shu faoliyat usulining o‘zginasidir. Haqiqatdan ham istalgan ishlab chiqarishga moslashuv u ijtimoiy faoliyat bo‘ladimi, individual faoliyat bo‘ladimi, qanday bo‘lmasin faoliyatni taqozo etadi, biroq hap qanday faoliyatni emas, balki jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, texnikaviy sohalaridagi ijobiy o‘zgartirishlarni nazarda tutuvchi "faoliyat usuli"nigina ishlab chiqarishga moslashuv sifatida talqin qilish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarishga moslashuvni rivojlantirish usuli sifatidagi faoliyat eng avvalo ma’naviy, kasbiy-ijodiy faoliyatni o‘z ichiga oladi. Mana shu faoliyat davomida madaniy qadriyatlar yaratiladi. Aynan ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv insonning faol faoliyati shaklida ijtimoiy rivojlanish va inson shaxsi shakllanishining omiliga aylanadi. Chunki shaxs faqat ma’naviy faoliyat japayonida shakllanadi.
Shaxsning chinakam ishlab chiqarishga moslashuvi to‘g‘risida ko‘plab ta’limiy sifatlar, shu jumladan qadriyatlar birgalikda, jamuljam namoyon bo‘lgan taqdirdagina so‘z yuritish mumkin. O‘zligini anglash faoliyati shaxsning yuksak faolligi ko‘rsatkichlaridan biri ekanligini qo‘shimcha qilmoqchimiz. Busiz shaxsning mustahkam qadr-qimmatli yo‘nalishlarini va yangicha tafakkurni tarbiyalash mumkin emas. O‘zligini anglash faoliyatning umumiy darajasi, qadriyatlarni tushunishdagi muayyan birlik kishilarning o‘zaro bir-birlarini tushunishlari uchun ham shart-sharoit yaratadi, mezonlarning umumiyligini belgilab beradi. Ana shu mezonlar yordamida shaxs o‘zini, o‘z fazilatlari va nuqsonlarini baholaydi, tegishlicha jamiyatdagi munosabatlar shakllanadi, o‘zaro ishonch va ijodiy faoliyat uchun qulay muhit yaratiladi. Shunday qilib, o‘zini anglash faoliyati – bu inson tomonidan o‘z turmush tarzini, aniq hayotiy vaziyatlardagi hatti-harakatlarini erkin tanlashining, u yoki bu ijtimoiy masalalarni hal etish chog‘ida o‘z nuqtai nazarini aniqlashning ma’naviy shart-sharoitidir.
Shaxs faoliyati ma’naviy ishlab chiqarish sohasi bilan belgilangan holda ham ongning, ham o‘z-o‘zini anglashning shakllanishi va namoyon bo‘lishini, shuningdek tafakkur faoliyatini qamrab oladi.
Kasbiy faoliyat me’yorlari dunyoqarash bilan bog‘liq ko‘rsatmalarning maxsus uzatuvchisi bo‘lishi mumkin. Kasb-kor faoliyati va unga moslashuv me’yorlari kasbhunar faoliyati va muomala jarayonida dunyoqarash tusini kasb etib, odatiy faoliyat me’yorlari va kasb-kor tafakkuri me’yorlarining o‘zaro munosabati muammolari orqali shakllanadi.
AQShda ta’lim oldiga qo‘yiladigan maqsadlardan kelib chiqib, amerikalik olimlar o‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan bir qancha talablarni qayd etishadi. Dyuining fikricha o‘quvchi o‘z vazifasini "...talabaning faoliyatini xayrixohlik bilan, majbur qilmasdan boshqarishi zarur". O‘qituvchining o‘quvchilar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘la olishi, uning odobi va shaxsiy fazilatlarini kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvning asosiy komponentlaridan biri, deb tan oladi.
O‘qituvchining ma’naviy boyligi, uning axloqiy sofligi insonparvarlikning garovi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki o‘qituvchining ziyoliligi – bu eng avvalo uning kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga bo‘lgan munosabatidir. U birinchi navbatda ta’lim darajasi, ish turi, kasb-hunar tayyorgarligi bilan emas, balki shaxsning nechog‘li qadriyatlarga yo‘nalganligi bilan belgilanadi.
Kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini shakllantirishning asosiy sharti, bizning fikrimizcha, unda kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirishgina emas, balki uning o‘z "mendan" iborat kasbiyishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini idrok etishga tayyorligi ham hisoblanadi.
Nemis pedagoglari kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvni ilmiy-ijodiy faoliyat sifatida belgilaydi. Ilmiy-ijodkorlik muammoni mustaqil hal etish malaka va ko‘nikmalarini pivojlantiradi, ilmiy mehnat uchun zarur bo‘lgan shaxs sifatlarini rivojlantiradi, o‘quvchilarda ijtimoiy hayotga tayyorgarlikni rivojlantiradi.
O‘quvchi ijodiyoti muammolarini tadqiq etuvchi Drager kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvning quyidagi prinsiplarini ko‘rsatadi:

• 
  ijodiy tafakkur va harakat birligi;
  
• 
  ijodiy faoliyatda individuallik va ijtimoiylikning birligi; - onglilik va intellektuallik birligi.
  

Ijodiy fikrlash muammoni ko‘ra bilishdan, vazifa bilan uni hal etishning mavjud bo‘lmagan yo‘li o‘rtasidagi, tan olingan ijtimoiy yoki individual zaruriyat bilan uni amalga oshirishning mavjud bo‘lmagan imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatni anglashdan boshlanadi.
Xulosa qilib aytganda, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv haqida yuqorida keltirilgan aniqlashlarni tahlil qilish uning ijtimoiy tomonlarining asosiy belgilarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Ular quyidagilardir:

• 
  birinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini ifodalaydi va o‘quvchining malakasi ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi;
  
• 
  ikkinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘quvchitafakkurining shakllanish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi;
  
• 
  uchinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘zida nafaqat yakunni, balki kasbiy faoliyat jarayonida o‘quvchining qayta o‘zgarishi jarayonini ifodalaydi.