Kasb tanlashga

3. 
Kasbga yo‘naltirishning ijtimoiy va psixofiziologik asoslari.
Kasbga yo‘naltirish ishini amalga oshirishning umumiy tizim ida 
maktab tizimi dastlabki bosqich hisoblanadi. Kasbga yo‘naltirish 
ishi maktab tizim ining vazifalari:
— shaxsning yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlariga ega bo‘lgan 
fuqarolarni tarbiyalashdan;
-- politexnik va boshlang‘ich kasbiy malakalarning muayyan 
tizim ini egallagan bo‘lg‘usi malakali mutaxassisni tayyorlashdan;
- ham shaxsiy m ehnat, ham jam oa mehnati muyyan tashki- 
lotchilik malakalarini shakllantirishdan iborat.
Kasb egallashgacha bo‘lgan tayyorgarlik maktab yoshlarini 
moddiy ishlab chiqarsh sohasida mehnatga hozirlashning um u ­
miy qismi bo‘lib qoladi. Zarur politexnik tayyorgarlikni oigan 
yigit yoki qiz ishlab chiqarish kasbini tez egallaydi, bunda o ‘rta 
maxsus yoki oliy m a’lumot olish jarayoni jadallashadi.
0
‘quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash butun p'edagoglar 
jam oasining, ota-onalar va zavod jam oatchiligining ko‘p yillik 
ta ’lim-tarbiya ishidir. Yoshlarni m a’naviy-psixologik jihatdan 
m ehnat faoliyatiga tayyorlashga shaxsni har tom onlam a kamol 
toptirishning o‘zaro bog‘liq jarayoni deb qaraladi, bu jarayonda 
qobiliyat va e’tiqod bilan birga o‘sm irning shaxsi harakatlanti- 
ruvchi kuch sifatida namoyon bo‘Iadi.
Qobiliyat va qiziqishlarni shakllantirishning politexnik asos­
lari va maktab yoshlarini boshlang'ich islilab chiqarish tayyor- 
garligini kengaytirish bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi ishchi kasblarini 
egallashga yo‘naltirishning hal qiluvchi shartidir.
M ehnat tarbiyasi jarayoni birm uncha ilk bosqich amalga oshi- 
rilgan taqdirda bunga erishiladi.
0
‘rta va yuqori bosqich ta ’limida davomiylik shu narsada ifo- 
dalanadiki o‘quvchiIar m untazam prinsip asosida tuzilgan yagona 
dasturlar bo‘yicha ishlaydilar. Bunday dasturlar asta-sekin m u- 
rakkablashtirilib borilishi bilim, ko'nikm a va malakani, m ehnat­
ning muayyan usullarini egallashni ta ’minlaydi.
Ta’lim va kasbga yo'naltirish bilan qo‘shiIgan unumli m ehnat­
da m untazam qatnashish eng ko‘p pedagogik samara beradi.
0
‘rta m aktablarni tamomlab yoki kasb-hunar ta’limi tizim i­
da, o‘quv kombinatlarida zarur tayyorgarlikdan o'tib, xalq xo‘ja-
340

---

ligining turli tarm oqlarida darhol ishlay boshlagan yoshlarning 
soni yil sayin ko‘payib bormoqda.
M aktabda kasbga yo'naUirish sohasidagi ham m a ishlarning 
bir-biriga muvofiqlashtirilishini ta ’m inlash maqsadida m aktab 
direktori raisligida Kasbga yo‘naltiruvchi kengash tuziladi.
Kengash tarkibiga m aktab direktorining tarbiyaviy ishlar 
b o ‘yicha muovini, kasbga yo‘naltiruvchi o ‘quv-m etodik kabi- 
net m udiri, m ehnat ta ’lim i, o ‘quvchilarning ijtim oiy-foydali, 
unum li m ehnatini kasbga yo‘nahiruvchi o‘qituvchi yoki tashki- 
lotchi, bitiruvchi sinflarning sin f rahbari, m aktab kutubxona- 
chisi, m aktab 
0
‘quvchilar tashkilotining vakillari, m aktab vra- 
chi, o ta-o n alar qo‘m itasining a ’zolari, homiy korxona vakillari 
kiradi.
Kasbga yo‘nahiruvchi kengashning ish rejasini m aktab ken- 
gashi ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi.
Kasbga yo‘naltiruvchi k e n p sh n in g vazifalari kasbga yo‘naltirish 
bo‘yicha um um m aktab va sinflarning tadbirlarini rejalashitirish 
va tashkil qilishdan, kasbga yo‘naltirish ishiga oid ilg‘or tajriba 
m a’lum otlarini yig‘ish, um um lashtirish va om m alashtirishdan 
iborat. Kasbga yo‘naltiruvchi kengash tum an m aktablararo o‘quv- 
ishlab chiqarish kombinatlari, yoshlarni kasbga yo‘naltirish va ish­
ga joylashtirish komissiyasi, kasb-hunar ta ’limi tizim idagi ta ’lim 
muassasalari, bazaviy korxonalar va tashkilotlar, o‘quvchilarning 
ota-onalari bilan aloqa bog‘lab turadi.
Kaft^ga yo‘naltirish ishi rejalashtirilgan chog‘da kengash m a- 
halliy :^iaroitlarni va maktab ishining o‘ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olish lozim. Kengashning kasbga yo‘naItirish ish reja­
si m aktab ta ’lim-tarbiya ishi um um m aktab rejasining tarkibiy 
qismidir.
Kasbga yo‘naltirish kengashining majlislariga muassasalar, 
homiy korxona, oliy o‘quv yurtlarining vakillari, balog‘atga yet- 
m aganlar ishi bo‘yicha komissiya a’zolari m ehnat resurslaridan 
foydalanish o ‘rganlarining vakillari tak lif qilinadilar.
0
‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishini o ‘tkazgan chog‘da m ak­
tab xodimlari va maktab m a’muriyatining vazifalari o ‘quvchilarni 
kasbga yo‘naltirishga oid yo‘riqnomalar, buyruqlar, qarorlar bilan 
tanishishdan, ilmiy-metodik adabiyotlarni o‘rganishdan, chiqa­
rilgan m etodik tavsiyanomalarni o ‘rganish va o‘z ishlarida foy- 
dalanishdan iborat.
341

---

Sinf rahbarining vazifalari avvalo o‘quvchining shakllana- 
yotgan shaxsini, Lining mayllari, qiziqishlari, qobiliyatlarini 
chuqur va har tom onlam a o‘rganishdan iborat. Bu sohada unga 
fan o'qituvchilari, ota-onalar bilan savol varaqasini to'ldirish 
va o‘quvchining shaxsiy varaqa-tavsifnomasini to'ldirgan holda 
uni muntazam ravishda kuzatish yordam beradi. Sinf rahbari 
o‘quvchining shaxsini o‘rganish negizida muayyan dastur aso­
sida bir maqsadga qaratib kasbga yo‘nakirish ishini olib boradi. 
Bunda sinf soatlaridan, fakultativ m ashg‘ulotlardan va ekskursi- 
yalardan foydalaniladi. Kasbga yo‘naltirish ishi 
0
‘quvchilarning 
ota-onalari bilan mustahkam aloqada o'tkaziladi.
0 ‘quvchilar yiliga bir m arta savol varaqasini to‘ldiradi. B un­
dan maqsad o‘quvchilarning hayotiy rejalarini aniqlab olishdir. 
Sinf rahbarlari savol varaqasi asosida o‘quv yili oxirida kasb­
ga yo‘naltiruvchi maktab kengashiga topshirish uchun u yoki 
bu kasbni ongli ravishda tanlagan yoki zarur malaka darajasi 
bo‘yicha kasb egallagan hamda o‘qish va ish xususidagi o‘z istak- 
larini bildirgan o‘quvchilarning ro‘yxatlarini tuzadi.
0 ‘quvchilar m ehnat ta ’limi darslarida m ehnatning har xil tur- 
lariga oid bilim larnigina olib qolmay, shu bilan birga o‘z faoli- 
yatlari jarayonida maxsus malakalarga ham ega bo‘ladilar, o‘z 
qobiliyatlarini rivojlantiradilar, m ehnatda o‘z kuchlarini sinab 
ko‘radilar. Shu boisdan m ehnat ta’lim o‘qituvchisi m ehnat darsini 
shunday tashkil qilishi kerakki, toki har bir o'quvchi m ehnatni 
sevishni o‘rganib olsin, odamlarga n af keUiradigan bo‘lsin, ish 
jarayonidan va uning natijalaridan zavqlansin.
Mehnat o'qituvchisi o‘z ishida bilim va malakani egallashda 
o‘quvchilarga eng ko‘p faollik va m ustaqillikni ta ’minlaydigan 
shakllari va m etodlaridan foydalanishi lozim. Amaliy laboratori­
ya, o‘quv-ishlab chiqarish ishlari, ishlab chiqarish ekskursiyalari, 
tajribasi shunday ish shakllari va m etodari jumlasiga^kiradi. Bu 
ishlar mustaqil kuzatishlar, tajribalar, tahlillar, hisob-kitoblar, 
ishlab chiqarish va ijodiy vazifalarni hal qilishni ham da bevosita 
ijtimoiy-foydali, unum li m ehnatni o ‘z ichiga oladi.
M ehnat ta ’limi jarayonida o‘qituvchi kasb qilib olingan 
m ehnat to ‘g‘risidagi m a’lumotlarni konkret mavzularni o‘rganish 
bilan mantiqiy bog‘lashi m um kin. Chunonchi, elektrotexnika 
fizikasi bo'lim ini o‘rgangan chog‘da o ‘qituvchi xalq xo‘jaligida 
elektr quvvatining roli va aham iyatini, uni ishlab chiqarish ham -
342

---

da iste’molchiga yetkazib berish usullarini ko‘rsatishi, shuningdek 
ushbu tarm oq kasblari uchta katta guruhda bo‘linishini tushun- 
tirib berish m um kin. Birinchi guruhga elektrotexnika uskunalari, 
m ashinalari, apparatlari va asboblarini ishlab chiqarish bilan