Kasb tanlashga

2. 
Amaliy mashg‘ulotIarni tashkil etish metodikasi. 
0 ‘qitish 
shakli deganda o ‘quvchilarning an iq m ashg‘ulot (dars)dan ko‘zda 
tutilgan m aqsadga erishishi uchu n m eh n at ta ’lim i o ‘qituvchisi 
rahbarligida o ‘quv m ateria lin i ongli va faol ravishda puxta 
o ‘zlashtirishga qaratilgan o ‘quv tarbiya faoliyatini tu sh u n m o q
kerak. S hundan keyin m ehnat ta ’lim id a foydalanadigan xilm a-xil 
sh akllar m asalasini oydinlashtirish zarur. 0 ‘quvchilarning o ‘quv 
ustaxonasidagi o ‘quv m eh n at ta ’lim i ish larin in g asosiy shaklidan 
biri dars yoki am aliy m ashg‘ulotdir. 0 ‘quv m ehnat ishi sifati­
dagi d arsn in g asosiy belgisi; o ‘quvchilar tarkibi doim iy va u lar­
n in g bilim i (tayyorgarlik darajasi) ta x m in an bir saviyada bo‘lishi, 
m ashg‘ulotlar q a t’iy jadval asosida, o ‘quv ishlari uchun belgilan­
gan m a’lum vaqt davom etishi. M eh n at ta ’lim i o ‘qituvchisining 
bevosita rahbarligi, u n in g xilm a-xil o ‘qitish m eto d larid an foy­
dalan ish i darsni frontal, zvenolab va yakka shaklda olib borish 
im koniga ega b o ‘lishdan iborat deyish m um kin.
Shunday qilib dars o ‘qitish jarayoniga tashkiliy aniqlik kiritadi 
h am d a m ehnat ta ’lim i va boshqa fanlar darslarini navbatlashtirib 
tash k il etishga, b ino barin, o ‘quv ch ilarn in g yuqori unum dorlik 
bilan o ‘qishini h am da daim olish in i ta ’m illashga im kon beradi. 
L ekin, m ehnat texnika ta ’lim i tizim id a o ‘quvchilarga m ehnat qi-
195

---

lish yuzasidan qo'yilgan vazifalarni hal etish uchun faqat ayrim
darslarni yaxshi tashkil etishni o ‘zigina kifoya qilmaydi. To‘g‘ri va 
uyg‘un tashkil etilgandagina darsning m azm uni to ‘la va m aq sad­
ga muvofiq ochilishi m um kin. B undan tashqari, ishlab chiqarish 
ta ’lim i m aqsadlari va vazifalariga muvofiq ravishda quyidagiga 
o ‘xshash h ar xil dars tu rlarin i qo‘llash m um kin:
1. K om binatsiyali (o‘qitish jarayo nin in g h am m a zvenolarini 
o ‘z ichiga olgan) dars.
2. O peratsiyalarni o'zlashtirishga (ayni operatsiyaga oid ish 
m ehnat jarayo n larin i o ‘rganishga) bag‘ishlangan dars.
3. Kompleks ishlarni bajarishga (konkret buyum tayyorlash 
m unosabati bilan ilgari o ‘rganilgan operatsiyalarni texnologik 
kompleks tarzida birlashtirishga) bag‘ishlangan dars.
4. K ontrol-tekshirish, sinov topishiqlari va m alaka olishga 
bag‘ishlangan dars (chorak oxirida, yarim yillik, o ‘quv davrida).
Ayrim dars shaklidagi ishlab chiqarish ta ’lim i asosan o'quv 
ustaxonasida tashkil etilishini e ’tiborga olib shuni ham ta ’- 
kidlashim iz kerakki, o'quvchilar bajaradigan ishlarning x arak te­
riga qarab (bir tipli yoki turli tiph ishlarn in g bajarilishiga qarab) 
darsni tashkil etish shakli ham (ishni yoki darsni frontal, b u tu n 
s in f uchun, zvenolab, yakka va aralash turdagi) tan lan ad i.
M asalan, o ‘quvchilarning ham m asi bir xil ishni bajaradigan b o l ­
sa (bolg‘a tayyorlash, kalit yasash va hokazo) darsning frontal shak­
lini qo‘llash m um kin. Bu holda o‘qituvchi o ‘quvchilarning h am m a­
si uchun bitta um um iy yo‘riqnom a beradi va ham m a o ‘quvchilarga 
nisbatan qo'yiladigan um um iy talablar asosida buyum ni tayyorlash 
texnologiyasining to ‘g‘ri bajarilishini kuzatib boradi.
0 ‘quvchilar bajaradigan ishlar m azm uni (tayyorlash texnologi­
yasi) bir-biriga yaqin lekin xarakteri, ya’ni konstruksiyasi boshqa- 
boshqa b o ‘lgan hollarda darsni zvenolarda tashkil etish m a’qul, 
m asalan, tokarlik stanogini yig‘ish (m urakkab m ahsulot vosita- 
sida o ‘rgatib o ‘qitish)da o ‘qituvchi ishni uzellarga ajratadi (uza- 
tishlar qutisi, keyingi skoba va shunga o'xshash) va h a r bir uzel- 
ni 2—3 kishilik zvenoga topshiradi. Yig‘ish operatsiyalariga oid 
h am m a u m um iy m a ’lum otlarni o'qituvchi frontal yo‘riqnom a 
tarzid a o'quvchilarga aytib beradi, h ar bir uzelning o ‘ziga xos 
m a ’lum otlarini esa h ar bir zvenoning o ‘ziga aytadi. 0 ‘qitishning 
bu shaklidan foydalanganda o ‘qituvchining ish hajm i, ayniqsa 
jo riy yo‘riqnom ada, frontal form adagidan ko‘ra ancha ortadi. Bi-
196

---

roq bundagi xilm a-xil ishlar so n in in g ko‘p b o 'lish i (stanokning 
turli uzellari) o ‘quvchilarda kasbiy b ilim larn in g o ‘sishigagina 
em as, balki politexnik b ilim lari d o irasining kengayishiga ham
yordam qiladi.
Individual 
(yakka) 
o'qitish sh aklini sinfdagi 
ko'pchilik 
o 'q u v chilar konstruksiyasi h ar xil, m a zm u n an esa bir-biriga 
yaqin b o'lgan ishlarni bajarganlarida qo'llash m u m kin . Bu xil 
ishlar, m asalan: o'quv ustaxonasi u ch u n xilm a-xil mayda bu- 
y u rtm a la rd a n yoki dona hisobi unch a katta b o'lm agan turli- 
tu m a n d etalla r (tokarlik yoki p arm alash stanoklari detallari) 
b o 'lish i m u m k in . Bunday h ollarda o'qituvchi tayyorlanishi kerak 
b o'lgan b u y u m larn in g tayyorlanish texnologiyasini an aliz qilib 
chiqib, o'quvchilarga frontal y o 'riq n om a ta rzid a u m um iy belgi­
la rn i (m a lum otlarni) va yakka shakln i q o 'llag an d a aytiladigan 
m a ’lu m o tla rn i oldindan ajratib qo'yadi. B unda individual tarzda 
aytiladigan m a’ium otlar ko 'proq bo'ladi. K o 'ram izk i, darsni in ­
dividual shakl asosida tash k il etganda, o'qituvchi ko'proq tay­
yorgariik ko'rishi kerak b o 'lar ekan, bu n d a d arsn in g induvidual 
shakli va induvidual y o'riqnom adan iborat ikkita tushu nch an i 
b ir-b irid a n farq qilish zarur. Induvidual y o 'riq n o m an i h ar qanday 
sh aklda tash k il etilgan d arsda q o 'llash m u m k in , lekin bu ishning 
hajm i frontal dars shaklida k am roq, induvidual shakldagi darsda 
esa k o 'p ro q bo'ladi.
N ihoyat, aralash shakldagi dars yu qo rid a ko'rsatib o'tilgan 
u ch ala dars shakllarinin g elem entlaridan tarkib topadi.
S huni ham ta ’kidlab o 'tish kerakki, d astu r m aterialin in g m az­
m uniga, ixtisos xarakteriga va boshqa faktorlarga qarab, ishlab 
ch iq arish ta ’lim id a boshqa tashkiliy sh ak llarn i h am qo'llash 
m u m k in . M asalan, o'quvchilar brigadasi shaklidagi o'qitish ish­
lab chiqarish sharoitida dars sh aklini qo 'llash m u m k in bo'lm agan 
h o llard a m aqsadga muvofiqdir. Bu shakldagi ta ’lim n i ko'pincha 
k o 'm ir koni shaxtyorlarini tayyorlashda, m etallurglar, kim yogar- 
lar va qishloq xo'jaligiga tegishli ko'pgina ixtisos ishchilarini 
tayyorlashda qo'llash m um kin.