Kasb tanlashga

I. 
Kasbga yo‘naItirishning tarixiy taraqqiyoti. 
M ehnat va kas­
biy tayyorgarlik tizim i bevosita yoshlarning m eh n at va kasb ta r­
biyasini kasbiy axborotlar, kasb tan lash, kasbga yo'naltirish ish­
la rin i am alga oshiradigan u lk an ishlardan biri bo'lib, o'z o 'tm ish
taraqqiyotiga egadir. X alq im izn in g m illat, elat bo'lib shaklla- 
n ish in i m ehnatsiz, kasblarsiz, hu narsiz tasavvur etib bo'lm aydi. 
O d am zo d paydo bo 'lish id an boshlab m eh n at bilan shug'ullangan. 
D astlab faqat kun kechirish uch u n qilingan m eh nat keyincha­
lik, k attaro q m aqsadni, m oddiy m an faat ko'rish uch u n am alga 
osh irilib hatto, X asrlarda yirik harbiy q o 'sh in larn i, m illionlab 
xalq larni buyum lar, anjom lar bilan ta ’m inlay oladigan ishlab 
ch iq arish sohalari darajasigacha taraqqiy etgan.
X II—XV asrlarda M o v aro u n n a h r va X uroso n d a h u n a r ilm i, 
k o 'lam i rivojlanishi eng yu q o ri p og 'o n ag a k o 'tarilg an . H ar b ir 
xalq ota-b o b o sid an m eros b o'lib , avloddan-avlodga o 'tib kela­
y o tgan o 'z in in g ta rix iy -m a d a n iy birligi b ilan ajralib, o'ziga xos 
x u su siy atlarn i saqlab kelgan. O 'z b ek lar h a m sh u lar ju m lasid a n - 
dir. R espu blikam iz h u d ud ida o 'tk a z ilg a n arxeologik tad q iq o t­
la r sh u n i ko'rsatad ik i, h u n a rm a n d c h ilik bu yerlarda ikki m ing 
y illar old in rivojlangan. Bu dav rd a sinfiy ja m iy at paydo bo'lib, 
y irik m e h n a t taqsim oti n egizida h u n a rm a n d c h ilik m ustaqil soha 
b o 'lib ajralib chiqqan.
IX—X II asrlarda h u n arm a n d ch ilik keng rivojlanib, xalqim iz­
n in g xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy-m adaniy aloqalari avj olgan. 
A yrim m anbalarda qayd etilishicha, 32 xil h u n ar tu ri mavjud 
bo'lgan aholi yashaydigan jo y n i sh ah ar deb atashgan. 1897-yili 
birin ch i aholi ro'yxati vaqtida k atta sh aharlarda ah olining ko 'p- 
ch ilik qism i h u n arm an d iar hisoblangan. M asalan, N am angan
11

---

aholisining 64 foizi, Q o‘qonning 52 foizi, C hustning 54 foizi, 
M arg‘ilonning 50 foizi, m ustaqil k asb -h u n ar egasi hisoblangan.
H un arm an d ch ilik n in g qadim iy davrlarda eng lco‘p tarqalgan 
turi tem irchilik, zargarlik, m isgarlik va tunukasozlik b o ig a n . 
H ozirgacha keng tarqalgan qadim iy kasblardan biri yog‘och b u ­
yum lari yasash hunarm andchiligidir. XX asr boshlarida tikuv 
m ash in alarin in g paydo b o iis h i bilan yangi h u n arm an d ch ilik k as­
bi - tikuvchilik yuzaga keladi. 0 ‘zbeklarning eng keng tarqalgan 
uy kasblaridan biri d o ‘ppido‘zlikdir.
B ulardan tashqari, h u n arm a n d lar terid an h ar xil bu y u m lar 
yasaganlar, poyafzalchilar o ‘z m ah su lo tlarini shahar va qishloq- 
larda yurib aholiga sotganlar. Nonvoylik, qandolatchilik va qas- 
soblik ham asosiy kasblardan b o iib u larn in g do‘konlari h a r qa- 
dam da uchragan. K atta to ‘y -m a’rakalar o ‘tkazish odati m axsus 
oshpazlik kasbini yuzaga keltirgan.
Tarixiy m a iu m o tla rg a asoslanib aytishim iz m u m k in k i, k asb­
ga yo‘naltirish ishlari qadim dan shakllanib kelgan. K asbga yo‘- 
naltirish ishlari h am insoniyat jam iy at taraqqiyotining ehtiyojlari- 
d an kelib chiqqan va u h am jam iyat kabi o ‘z rivojlanish tarixiga 
ega. Tabiiyki, kasbga yo‘naltirish kasblar paydo b o iish id a n va d e ­
m ak unga ehtiyoj yuzaga kelishidan ilgari paydo b o iis h i m u m k in
em as edi.
In so n n in g b ilim , k o 'n ik m a va q o b iliy atlarin i tash x is qilish 
bilan b o g iiq kasbga yaroq lilik d arajasin i bah olash elem ent- 
la rin in g paydo b o iis h ta rix i uzo q asrlarga borib taq alad i. 
E ram izg ach a b o ig a n I I I m ing yillikdayoq q adim gi V avilonda 
m irzala r tayyorlovchi m ak tab d a b itiru v ch ilar sinovdan o 'tk a z ib
b orilgan. 0 ‘sha davrlar b ilim d arajasid an kelib ch iq ilg an d a 
kasbiy tayyorgarlik ko 'rg an m irza M eso p o tam iy a sivilizatsiya- 
sida m arkaziy o 'rin d a shaxs turg an: u m a y d o n larn i o ic h a s h n i, 
m u lk n i b o iis h n i, m usiqa asboblarida ijro u slub in i va ashula 
ay tish n i bilgan. Sinov davrida u n in g g azlam alarn i, m e ta lla rn i, 
o 's im lik la rn in g tu rla rin i bilishi, shu nin g d ek , b arch a to ‘rt arif- 
m etik am a lla rn i bajara olish k o 'n ik m a la ri tek sh irib k o 'rilg an . 
Q adim iy M isrd a k asbni egallashga d a ’vogarlar su h b atd an o ‘t- 
kazilib, u n in g tarjim ay i holi, b ilim saviyasi, tash q i k o 'rin ish i 
h am d a su h b atn i olib b orish qobiliyatlari an iq lan g an . S o 'n g ra 
m e h n a t qilish, eshitish , su k ut saqlash q o b iliyatlari olov, suv va 
o i i m b ilan q o 'rq itish vositasida sinab k o 'rilg an .
12

---

A ytilishicha, sinab k o ‘risli va tan lov dan o ‘tk a zish n in g bunday 
jiddiy tiz im in i o ‘tm ish n in g buy u k allom asi Pifagor o ‘z b o sh id an
o ‘tkazgan. 0 ‘qishdan so‘ng G retsiyaga qaytgach, u o ‘zi bosib 
o ‘tgan sinovlar tizim i asosida o 'q uv ch ilar ta n lab olinuvchi m ak ­
tab ochgan. Pifagor in tellek tu al qobiliyatlarga asosiy e ’tib o rn i 
qaratgan va badiiy qilib aytganda: «H ar qanday yog‘o ch d an h am
m erk u riyn i yo‘nib b o ‘lm aydi» — deb hisoblagan. S huningdek, u 
y o sh larning o ‘zin i tu tish ig a h a m alo h id a e ’tib o rn i qaratg an va 
u n i inson x arak terida nam o yo n b o iu v c h i asosiy k o 'rsatk ich lar 
deb sanagan. Pifagor o 'q itu v ch ila r va o ta -o n a la r tavsiyalariga 
e ’tibo r bilan qaragan, h a r b ir yangi o'qu vch ini sinchiklab k u ­
zatib borgan. S h u n d an so 'n g u ni o ‘z fik rin i erk in ifodalashga 
va suh b atd o sh lar bilan bah slash ishg a o'rgatgan. E ram izgach a 
b o'lgan m in g y illikda X itoyda h u k u m at am aldori kasbi va m a n - 
sabi keng tarqalgan. M os ravishda ushbu kasbni tan lash d ag i 
dastlabki elem entlar h am shu yerning o 'zid a yuzaga kelgan. 
B unday kasbni egallashga ja z m etgan yoshlar tan tan av o rlik ru h i 
bilan sug'orilgan m u h itd a davlat im tih o n la rin i to p shirish gan . 
Im tih o n savollarini k o 'p ch ilik h o latlard a im p erato r o 'z i belgila- 
gan, shuningdek, sinovdan h am o 'zi o 'tk azg an va d a ’vogarlarni 
saralash ko'p bosqichli usulda am alga oshirilgan.
S p arta, A fin a, R im n in g qad im iy ta rix id a boshqa m iso llarn i 
ko'rish m um k in. S p artad a ja n g c h ila rn i, R im d a g lad iato rlarn i 
tay yorlasiining m u k am m al tiz im i y aratilgan va m uvaffaqiyatli 
am alga osh irilg an. «O dam lar, - deb yozgan edi A ü o tu n , -
bir-birlariga u darajada o 'x sh a sh b o 'lib tu g 'ilm ay d ilar, u la rn in g
tabiali va qobiliyatlari tu rlic h a b o 'lad i. Shu sababli b arch a v a­
zifa la rn i am alga o sh irish d a , o 'z tabiiy qobiliyatlariga m os ra- 
vishdagi y u m u sh la r ta n la g a n d a u n i yax shiro q , tez va k o 'p ro q
d arajad a am alga o sh irish m u m k in bo'ladi» . A flo tu n n in g «D av- 
latchilik» asarida; Q anday a m a ld o rn i ta n la s h kerak? — degan 
savoliga Suqrot quyidagicha javob beradi; «Eng ish o n ch li, ja su r 
va im k o n iy atlari keng roq b o 'lg a n shaxslarga k o 'p ro q e ’tib o rn i 
q aratish , b u n d a n ta sh q a ri n afaq at oliy tab aq ad ag i yu qo ri 
m a’naviyatli in s o n la rn i, b alk i shu d arajadagi tarbiya berishga 
loyiq o d a m la rn i h am to p ish lozim . U la r b ilim la rn i tez qabul 
qila olish lari h a m d a tez fikrlay o lishlari, m u sta h k am xotirali, 
o 'z fik rid a q a t’iy tu ru v ch i va b arch a m u n o sab atlard a m e h n a t­
k ash in so n la rn i to p ish lozim».
13

---

E ram izg ach a b o ‘lgan 900 va 600 y illa r o ralig ‘idagi h in d ve- 
d alarid a zargarlar, te m irch ilar, arq o n sozlar, to'q uv chilar, b o ‘- 
yoqchihir, duradgorlar, Iculollar, uy x iz m a tc h ila rin in g tu rli toi- 
falari, ak rob atlar, folbinlar, naych ilar, raq q o slar kasb sifatida 
sanab o ‘tilgan. S huningdek, aktyorlar, su d x o 'rlar va savdogarlar 
ham m avjud bo ‘lgan. B unday m a ’lu m o tla r ko‘p bo ‘lib, u la rn in g
barchasi bugungi k u n d a kasbiy tash x is qilish yoki kasb ta n lash , 
deb atahivchi tu sh u n c h a la rn in g q ad im d an sh ak llan g an lig in i 
bildiradi.
1908-yilning yanvarida B oston sh a h rid a o ‘sm irIarga o ‘z h a - 
yotiy m eh n at yo‘lin i ta n la sh ig a y ordam beruvchi Y oshlarni 
kasbga yo‘n altirish byurosi o ‘z ish in i boshlagan. Bu byuro 
faoliyati kasbga yo‘n altirish ish la rin in g asosi sifatida qabul q i­
lingan. K eyinchalik shu tu rd ag i by u ro N yu-Y orkda h a m ta s h ­
kil etildi. U n in g vazifalari qatoriga in so n la rn in g tu rli kasb lar­
ni egaliashida q o ‘yiladigan talab lar, m a k tab o ‘q u v ch ilarin in g
q o b iliy atlarin i ch u q u rro q o'xganish k ab ilar kirgan. B yuro ishi 
o'qituvchilar bilan ham korlikda test va an k etalard an foydalanil­
gan holda olib borilgan.
Shu davrda A ngliyada m axsus vazirlik ruxsati bilan 17 yosh- 
d an kichik bo'lgan o ‘quvchilarning kasb tanlashiga m aslahat yoki 
ko‘proq am aliy xarakterdagi m a’lum otlar bilan yordam ko‘rsatuvchi 
m uassasalar ochish yo'lga qo'yilgan. Bu yerda 1911-yilda m ehnat 
birjalari h am da ta ’lim m uassasalari ham korlikdagi ishini m uvo- 
fiqlashtiruvchi m axsus axborotnom a chop qilish yo'lga qo‘yilgan.
1922-yilda G erm an iy a d a «K asbga yo‘n altirish va m aslah at 
to ‘g‘risida»gi Q o n u n qabul q ilin g an va shu asosida ushbu tiz im - 
ni am alga o sh irish m ez o n larin i ifodalovchi «N izom » ta sd iq la n ­
gan.
Rossiyada kasbga yo‘naltirish ishlari X X asrning dastlabki yil- 
larida am alga o shirila boshlandi. M oskvadagi 0 ‘qituvchilar uyi- 
nin g Pedagogika m uzeyida turli tipdagi m aktab o'qituvchilari 
kasb tanlashga oid qator izlanishlar olib borganlar. B unda asosiy 
e ’tibor qaysi kasblarga talab ko‘p roq b olgan lig ig a, u larn i ta n ­
lashda 
0
‘quvchilarning qanday sabablarga asoslanishini tadqiq 
qilishga qaratildi.
1927-yilda L enin gradda tashkil etilgan kasbiy m aslahat byu- 
rosida am aliy tadqiqotlar bilan birgalikda ilm iy-tadqiqotlar h am
olib borilgan.
14

---

Kasbga y o iialtirish ishlarin in g ilm iy-pedagogik asoslarini 
ishlab chiqishga P.P. Blonskiy, A.S. M akarenko kabi atoqli rus 
oiiinlari m uhim hissa qo‘shganlar. U lar o ‘quvchilarni kasbga 
yoiialtirish ish larining psixologik-pedagogik asoslarini yaratish, 
uning keyingi taraqqiyoti u ch u n sharoit yaratib berdilar. Kasbga 
yoiialtirish ishlari politexnik ta iim , m ehnat ta iim i va tarbiyasi 
bilan uzviy aloqadorlikda olib borildi.
1930-yillarning b oshlarida 
Kasbiy m aslahat va kasbga 
y o iialtirish m arkaziy laboratoriyasi faol tashkiliy ish larn i olib 
bord i, 1932-yilga kelib bu turdagi byurolar soni 54 taga yetka- 
/ildi. Biroq bu davrdagi kasbga y o iialtirish ishlari taraqqiyotiga 
o ‘ciuvchilar m ehn at ta iim ig a b o ig a n e ’tiborni susayib borishi 
salbiy ta ’sir ko‘rsatdi. M ehnat ta ’lim ining bekor qilinishi kasbga 
y o iialtirish ishlarining to ‘xtab qolishiga olib keldi.
1950-yillarning boshlarida kasbga yoiialtirishga b o ig a n e ’tibor 
yana kuchaya boshladi va m a’lum darajadagi tashkiliy-uslubiy 
yondashuv yuzaga keldi.
Shundan keyingi davdarda o ‘quvchiIarning qiziqishlari va xalq 
xoialigi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan kasbga 
yoiialtirish ishlari iiesh yillik rejalar asosida tashkillashtirib borildi.
( ) ‘zbekiston m ustaqillikni q o ig a kiritgan yildan boshlab ta i i m
li/im i(la tub o'zgarishlar ro ‘y berm oqda. «Ta’lim to ‘g‘risida»gi 
(,)oniui lianula «K adrlar tayyorlash m illiy dasturi»ning qabul 
(|ilinÍNlii natijasida xalq xo‘ja lig in i m alakali m utaxassis kadrlar 
hilan la ’niiiilasli tizim i yaratilm oqda.