Kasb tanlashga

Kasbga y o ‘naltirish asoslari bo‘limi:
o ‘quvchilar kasblar ta s- 
nifi, kasblarda m eh n at tu rla rin in g ta ’rifi; q o ‘l m e h n atid a n
foydalanish bilan bog‘liq b o ‘lgan kasblar; k asb -h u n ar egallashda 
inson salom atligiga q o ‘yiIadigan talablar; 0 ‘zbekistonda u z ­
luksiz ta ’lim tizim i, ak ad em ik litsey va k asb -h u n ar k o llejlari­
ning yo‘nalish lari, ularn in g b ir-b irid an farqini bilish. 0 ‘quvchi- 
yoshlarni kasb-hunarga yo‘naltirish tiz im i; kasb tan lash g a d o ir 
reja tuzish; kasb tan lashdagi xatolar, q iy in ch ilik larn in g asosiy 
xususiyatlari; kasb tan lash d a shaxs qiziqish va m oyilliklari, q o ­
biliyatlarini e ’tiborga olish; kasb ta n la sh d a o ng lilik va m u sta q il­
lik; o ‘z -o ‘zini tarbiyalash, kasb ta n la sh n in g m ohiyati; kasblar­
ning m urak kablik o m illa rin i ta h lil qilish; o ‘zi xohlagan kasbga 
yaroqli ek anlig in i aniqlash, o ‘z ruhiyatidagi kasbga m oy illik n i 
tarbiyalash usullari; kasb egallash va ishga joylashishga d o ir 
shaxsiy reja ishlab chiqish b o ‘yicha bilim , ko‘n ik m a va m alak a- 
larga ega b o ‘ladilar.
5. 
8 -9 -s in f o‘quvchilarini kasb-hunarga yo‘naItirish asoslari.
M ehnat ta ’lim in in g davomi 8 -9 -s in fla rd a «Ishlab chiqarish 
asoslari, 
0
‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish» maxsus kurslar 
negizida tashkil etiladi. M azkur ku rslarning h ar biriga haftasiga 
bir soatdan vaqt ajratilgan va ularning dasturidagi m azm unida 
quyidagilar e ’tiborga olingan:
— ishchi-m utaxassisliklarning kasbiy faoliyatida q o'llan ilad i- 
gan turli xil asbob-uskunalar, jih ozlar m oslam alar foydalanishni 
o ‘rgatish;
— m exanizatsiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan vositalar bilan 
ishlashni o‘rgatish;
— texnologik bilim va m alakalarni, m eh nat qonunchiligi, xavf­
sizlik texnikasi, sanitariya-gigiyena qoidalari asoslarini o ‘rgatish;
74

---

— 5—7-sinliardagi o ‘zlashtirgan m ateriallar bilan uzviy bog‘- 
langan turli ishlab chiqarish sohalari m azm uniga taalluqli d ast­
labki m a’lum otlarni o ‘rgatish;
— o ‘lchash-tekshirish asboblaridan, to ‘plangan m a’lum otlardan 
foydalana olish, m ehnat to p sh iriq larin i bajarish, olingan n ati­
ja la rn i qo'yilgan talablar bilan taqqoslash orqali xulosa chiqarish, 
o ‘quvchilarni tanlan gan an iq kasb m alakasiga o ‘rgatish;
— 
0
‘quvchilarda bilim ga in tilish va m ehnatga m uhabbat, 
m eh n at kishisiga nisbatan h u rm at hissini singdirish, u larn i ja - 
m o atchilik, Vatanga sadoqat ru h id a tarbiyalashni o ‘quvchilar 
tan lag an aniq kasb m alakasida o ‘rgatish;
— o ‘quvchilarga bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari, talablari aso ­
sida sifatli, raqobatbardosh iste’mol m ollari, m ehnat m ah sulo t­
lari yetishtirish va yetishtirilgan m ahsulotlarni iste’m olchilarga 
yetkazish vositalarini o'rgatish, ish boshqaruvchi (menejerlik) 
u n su rlarin i, hom iylik, ishb ilarm onlik sifatlarini shakllantirib b o ­
rish va rivojlantirishni 
0
‘quvchilar tanlagan aniq kasb m alakasida 
o ‘rgatish;
— xalq hunarm and chilig i kasblarini o ‘rgatish orqali xalq m il­
liy ru h in i, yashash tarzin i, a n ’an alarin i tiklash va rivojlantirish. 
M illiy qadriyatlar, tarixiy yodgorliklar, xalq u sullarining boy m e- 
rosini o ‘rgatish va u lardan o ‘z am aliy faoliyatlarida foydalanish 
ko‘n ik m alarin i m ustah k am lash ni, o ‘quvchilar tanlagan an iq kasb 
m alakasida o ‘rgatish.
Shunda m ehnat ta ’lim i va kasbga tayyorlash jarayonlarida 
axborot texnologiyalari va kom pyuter texnikasi, yangi texnologiya 
va jih o zlarn in g qo‘llanilish so h alarin i zam onaviy talablar daraja­
sida va jaho n tajribalariga m os holda o ‘rganishlarini ta ’m inlash 
yuzasidan o ‘quvchilarda ta n lan g an kasb b o ‘yicha m ehr shaklla­
nadi.
8 -9 -sin fla rd a g i m eh n at ta ’lim i D TS ni va davlat d astu rin i 
m ukam m al tahlil etilsa, u n in g m azm un id an um um iy: iqtisodiy, 
huquqiy, ekologik, ijtimoiy, m a ’naviy, m a ’rifiy, m adaniy, falsafiy 
va insoniyatning boshqa m asalalariga xos tu sh u n ch alar hosil eti­
ladi.
M azkur sinflardagi m eh n at t a ’lim in in g bir yo‘nalishi bo‘yicha 
kasbiy-sohaviy jih atlari yuzasidan m ukam m al tah lil etilsa, un d a 
o ‘quvchilarni h ar yo‘nalishga xos soha, tarm o q ishlab chiqarish 
va k asb -h un ar bilan tan ish tirish g a xos m ateriallar to ‘plab, ular
75

---

asoslariga oid quyidagi ta ’lim iy va tarbiyaviy ishlarni olib bo- 
rishga im koniyalari mavjudligi aniqlanadi:
1. U m u m iy -so h av iy (tarm o q li, ishlab ch iq arish , kasb -h u n arli) 
m a ’n av iy -m a’rifiy va m ad a n iy ta ’lim -ta rb iy a asoslari.
2. X ususiy-sohaviy (ta rm o q li, ishlab ch iq arish , k asb -h u n arli) 
m a ’n av iy -m a’rifiy va m ad a n iy ta ’lim -tarb iy a asoslari.
3. U m u m iy -so h av iy (ta rm o q li, ishlab ch iq arish , k asb -h u n arli) 
siyosiy t a ’lim -ta rb iy a asoslari.
4. X ususiy-sohaviy (ta rm o q li, ishlab c h iq a rish , k asb -h u n arli) 
siyosiy t a ’lim -ta rb iy a asoslari.
5. U m u m iy -so h av iy (ta rm o q li, ishlab ch iq arish , k asb -h u n arli) 
iqtisodiy ta ’lim -ta rb iy a asoslari.
6. X ususiy-sohaviy (tarm o q li, ishlab c h iq a rish , k asb -h u n a rli) 
iqtisodiy t a ’lim -ta rb iy a asoslari.
7. U m u m iy -so h av iy (tarm o q li, ishlab c h iq a rish , k asb -h u n arli) 
ijtim oiy ta ’lim -ta rb iy a asoslari.
8. X ususiy-sohaviy (tarm o q li, ishlab c h iq a rish , k asb -h u n a rli) 
ijtim oiy ta ’lim -ta rb iy a asoslari.
9. U m u m iy -so h av iy (ta rm o q li, ishlab c h iq a rish , k asb -h u n a rli) 
huquqiy ta ’lim -ta rb iy a asoslari.
10. X ususiy-sohaviy (ta rm o q li, ishlab c h iq a rish , k asb -h u n a rli) 
hu q u q iy t a ’lim -ta rb iy a asoslari.
11. U m u m iy-so hav iy (ta rm o q li, ishlab ch iq arish , k a sb -h u n a rli) 
ekologik t a ’lim -ta rb iy a asoslari.
12. X ususiy-sohaviy (ta rm o q li, ish lab ch iq arish , k a sb -h u n a rli) 
ekologik ta ’lim -ta rb iy a asoslari.
Shularni inobatga oigan holda yu q on sinflarda (8 -9 ) m ehnat 
ta ’lim ining negizida 
0
‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishni 
turli ta ’lim iy-tarbiyaviy asoslarini yoritishni m aqsad qilib olish­
ga zam in yaratiladi. Bunda, m ehnat ta ’lim ining m azm uni d e ­
ganda, um um lashgan ilm iy-texnikaviy bilim lar yig‘indisi, asosiy 
ishlab chiqarish tarm oqlari uchun xarakterli bo‘lgan um um iy 
texnika, um um iy texnologiya, um um iy ishlab chiqarish ham da 
o ‘quvchilarga um um iy m ehnat tayyorgarligini ta ’m inlab berad i­
gan, shuningdek, bundan keyingi um um iy va kasb-hunarga tay- 
yorgarlikda ham zaru r b o ‘ladigan m ehnat ko‘nikm alari va m a­
lakalar m ajm uasi tushuniladi.
8 -9 -sin fla rd a g i m ehnat ta ’lim ida «Texnologiya va dizayn», 
«Q ishloq xo‘jaligi asoslari» va «Servis xizmati» yo‘nalishlari
76

---

bo‘yicha shu sohalardagi kasblarga xos m ateriallar to ‘planadi va 
o ‘rganiladi.
8—9-sinflardagi «Texnologiya va dizayn» yo‘nalishi — m a k tab ­
larning o ‘quv ustaxonalarida am alga oshiriladi, bu ustaxonalarda 
0
‘quvchilar yog‘och, m etall va nom etall m ateriallarni qo‘lda va 
m exanik tarzda ishlash elem entlari bilan tanishadilar: ana shu 
m ateriallarni ishlashga oid kasblarni o ‘rganadilar, ular bajariladi­
gan ishlarning sifatini va 
0
‘quvchilar m e h n atin in g un um dorhgini 
oshirishga yordam beradigan h ar xil m oslam alar bilan boyitadi- 
lar. Ayniqsa, shu kasblarga, sohalarga xos elektrom ontaj operatsi­
yalarini, m ehnatni texnikaviy rejalashtirish va u n in g um um iy 
m adaniyatini egallab oladilar.
M azkur m ehnat ta ’lim i yo‘nalishlari yuzasidan qo‘llaniladigan 
m ateriallar materialshunoslik bo‘limida, turli m aterallarning xusu­
siyatlari, qo‘llanishi, ularni tayyorlash texnologiyasi va boshqa zarur 
m a’lum otlar ta ’riflarini kasblar bilan bog‘lab o‘rganishlari lozim.
M ehnat ta ’lim in in g h ar bir yo‘nalishidagi m avjud m a’lum otlar 
tanlagan m ehnat tu rin in g m illiy asoslarida alohida o‘rin egal­
laydi. U nda 0 ‘zbekiston va M arkaziy O siyoda asrlar m obaynida 
rivojlangan ishlab chiqarish sohaiari, k asb -hunarlari, shakllanib 
kelgan a n ’anaviy buyum va m ah sulotlar m ehnat ta ’lim in in g
m illiylashtirilgan qism ini tashkil etgan. 0 ‘quvchilarni m azkur 
yo‘nalishlardagi m ehnat bilan tanish tirish , unga o ‘rgatish va 
shu sohadagi kasb -h un arlarn i «O ta-kasb» yoki «U stoz-shogird» 
a n ’analari m etodikasida m ehnatga, hayotga tayyorlashga tegishli 
m a’lum otlar va im koniyatlar mavjud.
Yuqori sin f o‘quvchilari ishlab chiqarish asoslari ham da u n ­
dagi tarm oqlar, korxonalar, kasblar va u larn i ta n lash qoidalari, 
tam oyillari ham da boshqa m a’lum otlarga ega b o ‘lishlari uchun 
olim lar, mutaxassislar, pedagoglar, m etodistlar to m o n id an ish­
lab chiqilgan fun dam en tal asoslarni h ar to m o n lam a o ‘rganishlari 
lozim. Shunda o‘quvchilarga m a’lum b o ‘ladiki, olim lar xalq 
xo'jaligi soha va tarm o q larid a mavjud kasblarni besh tizim ga 
b o ‘lganlar. U lar quyidagilar:
1. O d am -te x n ik a tizim i.
2. O d am -tabiat tizim i.
3. O d a m -o d a m tizim i.
4. O d am -raq am lar tizim i.
5. O dam -badiiy obraz tizim i.
77

---

I. O dam -texnikadagi tizim ida o d am larn in g tanlagan kasblari 
texnika bilan cham barchas b o g lan g an lig id an darak beradi; tokar, 
haydovchi, 
0
‘quvchi va hokazo.
II. O dam -tabiat tizim idagi kasblar tabiat bilan bog‘liqligi 
ravshan bo‘ladi; agronom , bog‘bon, ekolog va hokazo.
III. O dam -o dam tizim idagi kasblar; bog‘cha tarbiyachisi, 
o ‘qituvchi, murabbiy va hokazo.
IV. O d am -raqam lar bilan bog‘langan kasblar: buxgalter, 
kom pyuterchi, hisobchi, soliq xodim i va hokazo.
V. O dam -badiiy obrazdagi kasblar; artist, rejissor, yozuvchi, 
dram aturg va hokazo.
Bu borada ta ’kidlash zarurki, yuqori sin f o ‘quvchilari kasb 
tanlashda boshqa kasb tan lash o m illari orqali o‘zlari qiziqqan 
kasblarni tan lash lari m um kin. U lar quyidagicha;
1. K itobni tayyorlash, ishlab chiqarish va xaridorlarga tarqatish 
bilan shug‘ullanadigan kasb egalari: yozuvchi, dram aturg, m u ­
harrir, korrektor, raqam teruvchi, sotuvchi va boshqa kasb egalari.
2. Teatr, uni tayyorlash, ko‘rsatish bilan shug‘ullanadigan 
boshqa kasb egalari; yozuvchi, d ram aturg, rejissor, artist, sah n an i 
jihozlovchi va boshqa kasb egalari.
3. K ino, uni tayyorlash, ko‘rsatish bilan band bo‘ladigan kasb 
egalari; yozuvchi, rejissor, artist, kaskadyor, m ontajchi va boshqa 
kasb egalari.
4. Harbiy, ichki ishlarni m uhofaza etuvchi organlar va boshqa 
qayd etilm agan sohalar, tarm oqlar, idoralarda faol ishtirok eta- 
yotgan kasb-m utaxasislik egalari to ‘g‘risida olib boriladigan kasb 
tanlash ishlari m ehnat ta ’lim i bilan bevosita bog'lanm agan bo‘lsa 
ham , 8 - 9 - s in f o ‘quvchilar bilan m azk u r kasblar yuzasidan ta r­
biyaviy, kasbga yo‘naItiruvchi tadbirlar (uchrashuvlar, suhbatlar, 
ekskursiyalar va boshqa ishlar) olib borilishi m aqsadga m uvofiq­
dir.
U ndan tashqari 8—9 -sin f o ‘quvchilar bilan m ehnat va kasb tu ­
shunchalari yuzasidan olib boriladigan ishlarni rejalash va tashkil 
etishda quyidagi m ateriallardan u n u m li foydalanish lozim.
M a’lum ki, 
insoniyat 
qanchalik 
qadim iy 
bo‘lsa 
uning 
a n ’analari, qadriyatlari va m a’naviy m eroslari ham shunchalik 
qadim iydir. B ular esa xalqning ildizi, u n in g tarixi, m illatn ing qi- 
yofasidir. B uning bunyodkori, ijodkori, saqlovchisi va yoqlovchisi, 
tarixiy taraqqiyotning hal qiluvchi kuchi xalq om m asidir. U nda
78

---

ta iim n in g va tarbiyaning cheki yo‘q, u «cheksizdir». Bu kuch- 
nin g o 'rn in i liech bir om il bosa olm aydi. U ndan aql-idrok bilan 
jam iy at m anfaatlari y o iid a sam arali foydalanish jam oat tashki- 
lo tlarin ing m u him burchi hisoblanadi.
Y oshlarning k asb -h u n ar egallashlariga ko‘m aklashish, u larn i 
b u tu n chorvachilik, sanoat, qishloq xo'jaligi bilan xo‘jalik va 
m adaniy qurilish ishlariga jalb qilish h a r to m onlam a kam ol top - 
gan shaxsni tarbiyalashning m u h im sharti ekanligini unutm as- 
ligim isiz zarurdir. Ko‘p ch ilik y o sh larim iz «kasb-hunar» tu sh u n - 
ch alarid a ko‘p adashadilar. A m m o bu tu shu nchalar bir-biridan 
qism an b o is a d a farqlanadi.
«Kasb» so‘zi «tirikchilik» «yashash» vositasi b o ig a n ish yoki 
egallash, o‘rganish m a’nosida berilsa, «hunar» so‘zi esa, o ‘rganib 
m alaka, k o iiik m a hosil qilinad ig an ish va uni bajarish qobiliyati 
yoki san ’at va m ahorat m a’nosida ishlatiladi.
S hunday m utaxassislar borki, u lar xalqim izda sevib ardoqlanib 
kelinayotgan ustalarni tayyorlaydiki, sho‘ro davrida uzoq yillar 
davom ida an a shunday ustalar m eh n ati e ’tibordan chetda qoldi. 
H ozirgi vaqtda esa u stan ing q adrin i tiklash payti keldi.
K asb -h u n ar kollejlarida zam o n talablariga javob berad i­
gan o'quv-tarbiya ishlarini ta sh k il qilish yangicha pedagogik 
ta fa k k u rin in g «mevasi» b o iis h i zarur. Shu m a’noda kollej 
o ‘q u v chilarining shaxsiy fazilatlari, kasbiy bilim lari, ijodkorligi 
va m aho rati ko‘p jih atlard an ishlab chiqarish ta ’lim i jarayonining 
qay darajada tashkil qilinishiga b o g iiq .
K a sb -h u n a r kollejlarida quyidagi kasbiy faoliyat sohalari 
b o ‘yicha ishlab ch iq arish t a ’lim i am alga o sh irilad i: sanoat 
(m a sh in aso z lik , en ergetika, sam olyotsozlik, avtom obilsozlik, 
m etallu rg iy a, geologik va foydali q a z ilm a la rn i ishlab chiqish, 
kim y o sa n o a ti, yengil sa n o a t, p o lig rafiy a ish lab c h iq arish i, 
o z iq -o v q a t m a h su lo tla rin i ish la b c h iq a rish ), tra n s p o rt, a lo ­
qa q u rilis h i, uy-joy k o m m u n al xo‘ja lig i, q ish lo q va o ‘rm o n
x o ‘ja lig i, s o g iiq n i saq lash , m a o rif, m a d a n iy a t va s a n ’at, ijti­
m oiy va iq tiso d iy soh a, savdo, u m u m iy o vq atlan ish , x izm at 
k o 'rsa tish va b o sh q alard ir.
0 ‘z navbatida, ulardagi h a r b ir kasbiy faoliyat sohasi b ir q an ­
ch a ixtisosliklarni qam rab oladi. M asalan, «Q ishloq va o ‘rm on 
xo‘jaligi» kasbiy faoliyat sohasida kam ida 20 xil kasb b o iib , 
u la rn in g har biri bir necha ixtisosliklarni o ‘z ichiga oladi.
79

---

M ustahkam lash uchun savoliar:
1. M eh nat ta ’lim ining qanday m aqsad va vazifalari bor?
2. 1—4 -s in f o ‘quvchilarining tayyorgarlik darajasiga qanday 
zaruriy talablar qo‘yiladi?
3. 5—7-sinflarda «Texnologiya va dizayn» yo‘nalishi bo ‘yicha 
qanday m ehnat tayyorgarligi ko'riladi?
4. 5—7-sinflarda «Servis xizm ati» yo'nalishi bo‘yicha qanday 
m ehnat tayyorgarligi ko‘riladi?
5. 5—7-sinflarda «Qishloq xo‘jaligi asoslari» yo‘nalishi bo‘yicha 
qanday m ehnat tayyorgarligi ko'riladi?
6. 8—9-sinf, yo‘nalishlar bo'yicha kasbiy tayyorgarlikkacha 
bo'lgan tayyorgarlik m azm unini izohlang.
7. 8—9 -sin f o ‘quvchilarini kasb-hunarga yo'naltirish ishlari 
qanday am alga oshiriladi?
8. Xalq xo‘jaligi soha va tarm oqlarida mavjud kasblar nechta 
tizim ga b o ‘linadi?