Kasb tanlashga

Kasb tanlashga yo'llash.
Kasb ta ’limi psixologiyasining asosiy 
m uaramosi - shaxsning kasbga yaroqliligini aniqlash, uni tay­
yorlash, m ehnat faoliyatiga yo‘llash masalalaridir. Bular profes- 
siografiyadan boshlanadi.
Professiografiya.
Insonga qo'yiladigan talablar nuqtayi-nazari- 
dan kasblar va uni o‘z ichiga olgan ixtisosliklarini um um lashtirib 
tavsiflanishi professiografiya deyiladi. Professiografiya natijasi 
professiogramma bo‘lib, bir kasb doirasidagi ixtisoslarning inson­
ga, odam lar guruhiga qo‘yishi m um kin bo‘lgan talablar asosida 
tuzilgan um um lashtirilgan tavsifnomalardir. Professiogramma- 
ning bir qismini psixologik professiogramma, qolgan bir qismini 
inson psixikasiga qo‘yiladigan talablar, ya’ni kasb qobiliyatlari 
ro‘yxati tashkil qi,adi. Professiografiya kasblar klassifikatsiya- 
sini ham o ‘z ichi;^a oladi, bu turli m ezonlar bilan ifodalanadi: 
texnologik, gigiyenik, psixologik va boshqalar. Har qanday kasb­
ni o‘rganish va tavsiflash har doim m a’lum maqsadni ko‘zlaydi 
va shu maqsadga bo‘ysunadi. Professiogrammalar quyidagi vazi­
falarni bajarishga qaratilgan xillarda bo‘lishi m um kin: kadrlar 
tayyorgarligini asoslashga, gigiyenik sharoitlarni hisobga olish va 
uni sog‘lomlashtirishga; kasb tanlashni asoslashga; kasbiy masla­
hat va kasbiy tanlovni asoslashga; mehnatga baho berish talabla­
rini, m ehnat xavfsizligi darajasini ko‘tarish va boshqalar.
Kasb tanlashga yo‘llash va kasb m aslahatlarini uyushtirish. 
Kasb tanlashga yo‘llash eng avvalo odam imkoniyatlari va u ya- 
shayotgan m uhitning bir qancha sharoitlarini o‘rganishdan bosh­
lanadi. Bularni um um lashtirib m ehnat ekspertizasi deb aytiladi. 
Mehncit ekspertizasi bu odam ning aniq kasb bo‘yicha mehnatga 
yaroqliligini m a’lum mutaxassislar tom onidan aniqlanishidir. 
O dam ning u yoki bu m ehnat turiga yaroqliligi quyidagilarga 
b o g iiq bo‘lishi m um kin: yoshiga; tegishli bilim , ko‘nikm a va 
malakaga ega bo'lishga; m azkur kasb bo'yicha ishlashga qiziqish 
va iste’dodi mavjud bo'lishiga. Bundan tashqari yashayotgan ijti­
moiy m uhit va jinsiga ham bog'liq bo'lishi m um kin.
385

---

M ehnat ekspertizasiga turli mutaxassislar va tashkilotlar jalb 
qilinadi; shifokorlar, psixologlar, pedagoglar, injenerlar va boshqa 
mutaxassislar qabul hay’atlari, xodim lar b o iim i, tibbiy ekspert 
hay’ati, xarbiy vrachlik komissiyalari, lokomotiv m ashinist- 
lari, shofyorlar, shaxtyorlar va boshqalarni tanlash hay’atlari va 
boshqalar. M ehnat ekspertizasi tashkiliy shakllaridan qat’i nazar 
quyidagi umumiy masalalarni hal qilish bilan shug‘ullanadi;
1. Odam m a’lum ishni boshlab keta oladimi?
2. Tegishli lavozimda ishni davom ettira oladimi?
3. Odam dan qaysi soha yoki vazifada foydalanish m a’qul?
4. Baxtsiz hodisa yuz berganda, bunga odam qay darajada 
aloqador, ishga qabul qilingan, tayinlanganlarchi?
Mehnat faoliyatining barcha turlarida m ehnat ekspertizasi- 
ning asosiy vazifasi quyidagilardir;
1. O dam ning yoshiga, salomatligiga, m a’lumotiga, psixologik 
va boshqa xususiyatlariga mos kelmaydigan ishga kirib qolishning 
oidini olish;
2. M azkur kasbga eng qobiliyatli kishini tanlab olish;
3. Tasodifan shu kasbni tanlab ishga kirgan odam ni o‘z vaqti­
da chetlatish, mos keladigan boshqa ishga o ‘tkazish;
4. O dam ning qaysi kasbga yaroqli ekanligini o‘rganib chiqib, 
u yoki bu faoliyat turini tavsiya qilish.
Psixodiagnostika ma’lumotlari asosida istiqboldagi psixologik 
m ehnat ekspertizasi kishining kelgusi m ehnat faoliyatini belgi- 
lashga yordamlashadi.
Bu talablarni har bir pedagog va ota-onalarning bilishi va 
amal qilishi ayniqsa, o‘quvchining 9-sinfni tugatishi va hayot 
yo‘lini belgilab olishi davrida juda muhimdir.
Mehnat ekspertizasi kuzatilayotgan shaxsning o‘tm ishi, o‘quv 
va ishlab chiqarish faoliyatini tahlil qilish, baholash va uning 
xatolarini aniqlashga, ayrim ko‘ngilsiz holatlarga sabab boigan 
holatlarni (falokat, nuqsonli mahsulot, jarohat) o'rganishga xiz­
mat qiladi. Bu o'quvchi yoki ishchining kelgusi m ehnat faoli­
yatini belgilab olishida katta ahamiyatga ega.
M ehnat ekspertizasi bir vaqtning o‘zida kasbga yoilash 
m uam m olarini hal qilishga ham yordam beradi. Kasb tanlashga 
yoilash bu psixologik-pedagogik, tibbiy va davlat tadbirlari maj- 
mui b o iib , hayotga kirib kelayotgan odam ga ilmiy asoslangan 
shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda jam iyat va shaxsiy
386

---

m anfaatlarga mos keladigan faoliyat turini tanlab olishda yor­
dam berishdir. K ishining qobiliyatariga mos kelmaydigan kasb 
tanlanishi ko‘pincha fojialarga sabab bo‘lib, shaxs uchun m od­
diy, m a’naviy zarar yetkazishi bilan jamiyatga ham qimmatga 
tushishi m um kin. Oila va jam iyat m ablag'ini sovurish, kadrlar 
qo‘nim sizligi, qayta tayyorlash harakatidagi xarajatlarning ortishi 
va h.k. Kasb tanlashga yo'llash m uam m olari odam larni azaldan 
tashvishlantirib kelgan.
Kasb tanlash davlat ahamiyatiga ega masala ekanligi birin­
chi m arta Ispaniyada 1575-yilda Xuan Uarte tom onidan o‘rtaga 
qo‘yilgan va davlatda bu masala bilan shug‘ullanadigan odam lar 
va tashkilotlar bo‘lishi kerakligini tak lif qilgan edi. IX asr oxiri va 
XX asr boshlarida qator m am lakatlar olim lari va jam oat arboblari 
(AQSH, G erm aniya, Fransiya, Rossiya va boshqalar) yirik ishlab 
chiqarish sanoat korxonalari uchun yoshlardan maxsus tayyorgar­
iik ko‘rgan kadrlarni tanlab olish, o‘qitish, kasb o ‘rgatish zarurligi 
masalasini qo‘ydilar.
A srim izn in g 6 0 -y illarid an boshlab sobiq ittifoq davrida
V.N. Shubkin, L.L. 
,bndratyeva , L.V. Botyakova, G.G. Golubev, 
A.Y. G olom shtok (Rossiya), K. Davlatov, V. C hichkov, A. Is- 
moilov, N. Shodiyev ( 0 ‘zbekiston) va boshqalar shug‘ullandilar. 
Bu dolzarb vazifani hal qilish maktabdagi politexnik ta ’lim zim- 
masiga yuklatildi, biroq kutilgan natijani har doim ham beraver- 
madi. Kasb tanlashga yo‘llash m aslahat berishdan nariga o‘tmadi.
K. Platonov kasb tanlashga yo‘llashning kompleks dasturini 
ishlab chiqib, «kasb tanlashga yo‘llash uchburchagi» sxemasini 
tak lif qildi. Uning bir tom oni, kasblarning kishi va uning orga- 
nizmiga qo‘yadigan talablari. Ikkinchi tom oni, bozor imkoniyat­
lari (mehnat bozor talablari, qaysi kasbdagilar kerakligi). Uchinchi 
tomoni, o‘sm ir qobiliyatlarini bilish va davlat siyosatida hisobga 
olishdan iborat. Kasbiy maslahat kasbga yo‘naltirish tizim ining bir 
qismi bo‘lib, odam ning qobiliyatlarini o‘rganishga, tegishli masla­
hatlar berishga, batafsil shakllanishini ta ’minlashga xizmat qiladi. 
Buning uch bosqichi bor: tayyorlov, hal qiluvchi va aniqlovchi.
Kasb tanlash va kasbga moslashish qaysi bosqichlarni o‘z 
ichiga oladi?
Tayyorlov bosqichida oiladagi, m aktabdagi o‘rganish, ya’ni 
o ‘qish davridagi oladigan maslahatlar. Yakunlovchi tayyorgariik
9-sinfdagi olib boriladigan ishlar, o‘qishni davom ettirish shaklini
387

---

tanlash bilan bogiiq. Aniqlovchi kasbiy m aslahat o ‘rta m aktab 
doirasidan tashqariga chiqadi. Bu koliejda, litseyda, oliy ta iir a
muassasasida davom etadi. Kasbiy tanlov — m ehnat istiqboli 
ekspertizasi shakli boiib, odam ning qaysi kasbga yaroqliligi h a­
qida kafolat berish bilan bogiiq jarayon. Eng m uhim i qaysi kasb 
uning uchun nomaqbul, zararli ekanligini ogohlantirishdir.
Kasbiy tanlov natijalari kasb-hunar kollejlarida hisobga olinib 
o‘quvchi qaysi kasb bo'yicha o‘qishi yoki boshqa sohaga ishga 
oikazilishi muhokama qilinadi. Kasb qobiliyati vaziyatga qarab 
o‘zgarishi mumkin. Shuning ucliun zarur sharoitlar yaratish, kel­
gusi faoliyat turini belgilab olishga maslahat berilishi mum kin. 
Kasbiy maslahatning pirovard natijasi shaxs moyilligini aniqlash- 
dir. Moyillik shaxs sifati boiib, uning tarkibiga m aiu m faoliyatga 
qiziqish va uni bajarishga intilish, o‘z-o‘ziga asoslangan baho be­
rish kiradi. Moyillikning ikki turi bor: potensial va faol moyillik. 
Potensial moyillik ko‘pincha kishini yashiringan imkoniyatlari 
bilan bogiiq, hatto o‘zi ham bilmasligi mum kin. Faol moyillik 
bevosita ish jarayonida namoyon boiadigan qiziqish bilan bogiiq.