“Kartografiya” fanidan tayorlangan taqdimot Mavzu: umumgeografik va mavzuli xaritalar bilan ishlash

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZILRLIGI “TIQXMMI” Milliy tadqiqot universitetining Qarshi irrigatsiya va agrotexnologiyalar instituti
“Kartografiya” fanidan tayorlangan taqdimot
Mavzu: UMUMGEOGRAFIK VA MAVZULI XARITALAR BILAN ISHLASH



Tuzuvchi: Sh.Gulov
Qarshi_2022
Mavzu: Umumgeografik va mavzuli xaritalar bilan ishlash.
Reja:
1. Umumgeografik kartalar haqida tushuncha.
2. Mavzuli kartalar haqida tushuncha.
3. Kartalarini taxlil qilish.
АDАBIYOTLAR
1. Ibraimova A.A. Kartografiya. O’quv qo’llanma. – Toshkent, 2019.
2. Mirzaliyev T., Safarov E.Yu., Egamberdiyev A., Qoraboyev J.S. Kartashunoslik. – Toshkent, 2012. – 242 b.
3. Berlyant A.M. i dr. Kartovedenie. – Moskva: «Aspekt press», 2003. – 477 b.
4. Robinson, Arthur, Joel Morrison, Phillip C.Muehrcke, A. Jon Kimerling,and Steven C. Guptill. 1995. Elements of Cartography, 6thEdition. New York:JohnWiley and Sons, Inc., 674 pp.
Kartalar mavzusi (mazmuni) bo’yicha dastlab quyidagi ikki yirik guruhga, ya’ni umumgeografik va mavzuli kartalarga bo‘linadi.
Umumgeografik karta geografik landshaftning tashqi ko’rinishi tasvirlanadi. Uning geografik mazmuni landshaftning asosiy elementlari — relyef, gidrografiya obyektlari, tuproq, o‘simlik va grunt ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lib, bu elementlar kartaga bir xil aniqlikda va mukammallikda tushiriladi.
Mavzuli kartada geografik landshaftning ayrim elementlari boshqa elementlarga nisbatan aniq va mukammal tasvirlanadi. Masalan, relyef kartasida asosiy element relyef bo‘lib, u aholi punktlari, yo‘llar boshqalarga qaraganda ancha aniq va mukammal ko‘rsatiladi. Kartada biron tabiiy yoki ijtimoiy hodisa tasvirlansa ham u mavzuli karta deyiladi. Bunday kartalarga aholi va mehnat resurslari iqlim, tuproq kartalari va boshqa kartalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
UMUMGEOGRAFIK KARTALAR:
— topografik;
— obzor-topografik;
— obzor.
Masshtabining yirik-maydaligiga qarab kartalar quyidagi uchta guruh bo‘linadi.
— yirik masshtabli (masshtabi 1:100 000 va undan yirik);
— o‘rta masshtabli (masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha);
— mayda masshtabli (masshtabi 1:1 000 000 dan mayda).
Masshtabi 1:100 000 va undan yirik bo’lgan umumgeografik kartalar topografik kartalar deyiladi. Bu kartalarda hudud topografik jihatdan aniq va mukammal tasvirlanadi. Shuning uchun ham topografik kartalar hududni aniq va mukammal o‘rganish hamda tekshirish, turli inshootlar qurish, shuningdek, aniq o’lchash va hisoblash ishlarida keng qo‘llaniladi.
Masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000gacha bo‘lgan umumgeografik kartalar obzor topografik kartalar deb ataladi. Bu kartalarda hudud topografik kartalarga qaraganda bir muncha umumlashtirib tasvirlanadi. Ulardan iqtisodiyotni rivojlantirish rejalari va loyihalarini tuzishda, yirik qurilish inshootlarini joylarini belgilashda, hududni dastlabki o'rganishda keng foydalaniiadi.
Masshtabi 1:1 000 000 dan mayda bolgan umumgeografik kartalar obzor kartalar deyiladi.
MAVZULI KARTALAR.
Tabiiy hodisalar kartalari:
Ijtimoiy hodisalar kartalari:
So’ngra yuqoridagi turlar xillarga bo’linadi: masalan, geologik
kartalar quyidagi xillarga bo’linadi:
Sotsial-infrastruktura kartalari quyidagi xillarga bo’linadi:
Tabiiy hodisalar kartalari:
— umumiy tabiiy-geografik;
— geologik;
— geofizik;
— geokimyoviy;
— geomorfologik;
— meteorologik va iqlim;
— okeanologik (okean va dengiz suvlari);
— gidrologik (quruqlik usti suvlari);
— tuproq;
— geobotanik;
— zoogeografik va boshqa shu kabi tabiiy-geografik obyekt yoki xodisalarni tasvirlaydigan kartalar;
Ijtimoiy hodisalar kartalari:
— aholi va mehnat resurslari;
— iqtisodiy (xalq xo‘jaligi va uni tarmoqlari);
— sotsial-infrastruktura;
— siyosiy-ma’muriy;
— tarixiy va boshqa shu kabi ijtimoiy-iqtisodiy obyekt yoki hodisalar tasvirlangan kartalar.
So’ngra yuqoridagi turlar xillarga bo’linadi: masalan, geologik kartalar quyidagi xillarga bo’linadi:
— stratigrafik;
— tektonik;
— litologik;
— to‘rtlamchi davr yotqiziqlari;
— gidrogeologik;
— geokimyoviy;
— foydali qazilmalar;
— seysmik;
— vulqanli va boshqalar
Sotsial-infrastruktura kartalari quyidagi xillarga boilinadi:
— ta’lim;
— fan;
— madaniyat;
— sog‘liqni saqlash;
— fizkultura va sport;
— turizm;
— aholiga maishiy va kommunal xizmat ko'rsatish va boshqalar.
Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Mavzuli karta deb nimaga aytiladi?
2. Birorta mavzuli kartani tahlil qilib bering?
3. Umumgeografik karta deb nimaga aytiladi?
4. Kartashunoslik fani nimani o’rgatadi?
5. Komponovka nima?
E’tiboringiz uchun rahmat!