Kartashunoslik

Geografik karta - Yerni yoki uni biror qismini Yerning egriligini hisobga 
olib,  ma‘lum  matematik  qoidalar  asosida  biroz  o‘zgartirib,  kichraytirib, 
umumlashtirib  qog‘ozga  (tekislikka)  tushirilgan  tasviri  (proektsiyasi)  bo‘lib,  u 
qabul  qilingan  shartli  belgilar  sistemasida  unda  joylashgan  obyektlarni  geografik 
o‘rnini,  joylanishini,  holatini,  vaqt  mobaynida  o‘zgarishini,  shuningdek  ular 
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatadi (1-rasm). 
Geografik  karta  tuzish  va  undan  to‘la  foydalanish  uchun  uning 
xususiyatlarini  bilish  zarur.  Shuning  uchun  ham  karta  tuzishda  va  undan 
foydalanishda tahliliy yo‘ldan foydalaniladi. Kartaning har bir elementini alohida 
o‘rganilishida  elementlarning  vazifasi,  ahamiyati  va  ular  orasidagi  o‘zaro 
bog‘liqlikni  bilish  kerak.  Kartografik  tasvir  geografik  kartaning  negizidir,  unda 
tabiiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  voqea  va  hodisalar  to‘g‘risida  yetarli  darajada 
ma‘lumot  berilib,  ularning  tarqalishi,  holati,  o‘zaro  aloqasi  va  rivojlanishi 
tasvirlanadi. Bu ma‘lumotlar geografik kartaning asosini tashkil qiladi. Kartaning 
mazmuni  bir  qancha  geografik  elementlardan  tashkil  topgan.  Masalan, 
umumgeografik  kartaning  mazmunini  quyidagi  elementlar  tashkil  qiladi:  suv 
obyektlari,  yer  yuzasining  relyefi,  o‘simliklar  qoplami  va  tuproq,  aholi 
yashaydigan  joylar,  aloqa  yo‘llari  va  aloqa  vositalari,  sanoat,  qishloq  xo‘jaligi, 
madaniy obyektlar va ma‘muriy chegaralar.  
Geografik 
elementlar 
hamma 
kartalarda 
bir 
xilda 
mukammal 
tasvirlanmaydi. Masalan, biron mavzuga bag‘ishlangan kartada uning mazmuniga 
mos  holda  georgafik  elementlar  tanlanadi.  Misol  uchun  tuproqlar  kartasiga  aloqa 
yo‘llari  va  aholi  vositalari,  relyef  kartalari  uchun  esa  aloqa  yo‘llari  va  aholi 
yashaydigan  joylarning  hammasi  tasvirlanishi  shart  emas.  Lekin  kartaning 
mazmuni  va  maqsadiga,  tasvirlanayotgan  elementlarning  ahamiyatiga  qarab  ba‘zi 
bir  geografik  elementlarning  hamma  mavzuli  kartalarda  bo‘lishi  shart.  Masalan, 
O‘rta Osiyoga tegishli mavzuli kartalarda gidrografik obyektlarni ahamiyati katta 
bo‘lgani  uchun  imkoni  boricha  to‘laroq  ko‘rsatiladi.  Chunki  suv  obyektlari 
(gidrografiya)  mavzuli  kartalarning  boshqa  elementlarini  bir-biriga  bog‘lovchi 
zarur elementdir. 
Kartografik  tasvir,  matematik  asos,  yordamchi  jihozlar  va  boshqa 
qo‘shimcha ma‘lumotlarga umumgeografik kartani elementlari deyiladi.  
Karta  mazmunini  qabul  qilingan  kartografik  belgilar  va  kartografik 
tasvirlash  usullari  orqali  ifoda  etadigan  kartografik  tasvir  har  qanday  kartani 
asosiy elementi bo‘lib hisoblanadi. U muayyan kartada ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan 
obyektlar  to‘g‘risidagi  ma‘lumotlar  majmuidan  tashkil  topadi.  Masalan, 
umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan landshaftning asosiy elementlari-relyef, 
gidrografiya obyektlari, o‘simlik va tuproq-grunt ko‘rsatkichlari. aholi yashaydigan 
punktlar,  siyosiy-ma‘muriy  chegaralar  hamda  ba‘zi  bir  xo‘jalik  obyektlari  uning 
kartografik  tasvir  elementlari  bo‘lib,  bu  elementlar  kartada  bir  xil  aniqlikda  va 
mukammallikda ko‘rsatiladi. 
 
 

---

 
5